به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) مهندس مهدی فیروزان، سه‌شنبه 18 فروردین در نخستین نشست هفتگی شهر کتاب در سال 1395 که به تحلیل و بررسی کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» اثر شهید سیدمحمدباقر صدر اختصاص داشت، اظهار کرد: شناخت هر شخصیتی از طریق آثار، اعمال، افعال و آن چیزی است که ماترک او از حیث اندیشه و اعمال است. منظومه فکری و عملی هر کسی بهترین وسیله برای شناخت آن شجره است. در واقع میوه انسان، اندیشه اوست.
 
شناخت تاریخ برای ساختن آینده موثر است
فیروزان عنوان کرد: یکی از دلایلی که باید برای شناخت میراث فکری خودمان به آن بپردازیم، شناخت جریان تفکر بشری است. شناخت تاریخ برای ساختن آینده موثر است، چراکه اگر این شناخت درست شکل نگیرد، طبیعتا ترسیم خطوط درست برای آینده هم درست شکل نخواهد گرفت. شاید هرمنوتیک‌ها در فهم آثار و متون مقدس به این نکته توجه دارند که باید به تولید اثر توجه کرد. علاوه بر شناخت لایه‌های تاریخی، زبان‌شناسی، اخلاقیات و رفتارها در شناخت تاریخ هر دوره‌ای موثر است.
 
وی گفت: کتاب یکی از مهم‌ترین وسایل شناخت شخصیت سرمایه‌ها و میراث‌های فکری ماست. شهید حکیم سیدمحمدباقر صدر، یکی از این سرمایه‌ها به‌شمار می‌آید. هنگامی ما به ارزش کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» پی می‌بریم که خودمان را به زمانی که این اثر نوشته شده، برسانیم. شرایط سیاسی، اختلافات حوزوی میان قم و نجف و نوع حکومت در این شناخت اهمیت دارد. در آن دوره هنوز خاورمیانه شکل جدی نگرفته و هنوز فکر دینی، به‌عنوان استخوان‌بندی روشنفکری دینی شکل نگرفته است.
 
مدیرعامل موسسه شهر کتاب اظهار کرد: اگر امروز بخواهیم به تاریخ روشنفکری دینی نگاه کنیم، آغاز شکل‌گیری آن در همان ایام است و کسانی این دغدغه را دارند که فقط به مفهوم و شناخت نوآوری در مفهوم و اصول فکر نمی‌کنند، بلکه به نوآوری در ساختار و شیوه هم فکر می‌کنند. امام موسی صدر در ایران همراه با شهید آیت‌الله بهشتی، آیت‌الله مکارم و دیگران در پی این بودند که ساختار آموزشی حوزه را تغییر دهند و در نجف نیز سیدمحمدباقر صدر «فلسفتنا» و «اقتصادنا» را می‌نویسد که متفاوت با گذشته پیش از خودش بوده است و منطق او منطقی ابداعی است.
 


وی ادامه داد: نکته دیگری که در شناخت شخصیت و شیوه فکری سیدمحمدباقر صدر می‌توان گفت این است که وی چندین سال ازدواجش را به تاخیر انداخت، چراکه می‌خواست از درآمد ناشی از فروش کتابش لوازم و مقدمات ازدواج را فراهم کند نه از پول حوزه. مادامی که «فلسفتنا» و «اقتصادنا» منتشر نشد و حق‌التالیف این کتاب‌ها را نگرفت، ازدواج نکرد.
 
فیروزان گفت: بیاییم عهد کنیم یک شخصیت را در زندگی انتخاب و او را درست بشناسیم، آن‌هم نه به قصد باستان‌شناسی که گذشته او را نبش قبر کنیم، بلکه قصد ما شناخت آن‌ها برای توسعه آینده باشد زیرا شناخت تاریخ برای توسعه آینده است. برای شناخت تاریخ باید حقیقت را بشناسیم، برای این‌که هویت ما را ساخته و برای این‌که هویت خودمان را بشناسیم، باید به آن زمان و زمینه برگردیم و همه اجزای هر دوره تاریخی را بشناسیم. دغدغه امروز من شناخت حقیقت است و می‌دانم که همه ما بخش زیادی از حقیقت را نمی‌شناسیم. حقایق موجود در گذشته باید برای کمک به آینده لایه‌برداری شود.
 
هدف ائمه ساختن جامعه آگاه است نه یک جامعه هیجانی
محسن اسماعیلی، عضو حقوقدان شورای نگهبان نیز در نشست نقد و بررسی کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» گفت: بزرگی و عظمت شهید صدر در نگاه من به گستره دانش او نیست، حتی به عمق دانش او هم نیست، گرچه این دو مورد امتیاز است. در نگاهی که همیشه نسبت به شخصیت علمی شهید صدر داشته‌ام، یک امتیاز نایاب را در ایشان دیده‌ام و آن این است که شهید صدر در کنار گستره علمی و عمق بینش، یک ذهن کاملا ریاضی و مهندسی دارد. اجازه می‌خواهم نام ایشان را فقیه مهندس بگذارم؛ فقیه در اینجا منظور دین‌شناس است نه تنها فقه مصطلح. منظور از مهندس هم کسی است که توانایی این را دارد اگر در یک رشته‌ای وارد می‌شود، در چارچوب و پارادایم موجود نوآوری انجام ندهد، بلکه پارادایم را برهم بزند و یک ساختمان جدیدی بنا کند و در این طراحی و بنای جدید چیزهایی را به‌دست آورد که هیچ‌گاه در روش‌های موجود قابل دستیابی نباشد.
 
وی ادامه داد: شهید صدر وقتی وارد بحثی می‌شد، بنای رفیعی را با بنیان‌های نظری قویم و ستون‌های محکم می‌ساخت و تا جایی که در توان و فرصت داشت درون این ساختمان را هم تزیین و آراسته می‌‌کرد. شهید صدر در هر رشته‌ای که وارد می‌شد، نظام‌سازی می‌کرد. ایشان در کتاب «اقتصادنا» قصد داشت بنای یک اقتصاد سالم و جدید را بگذارد. وی در عرصه اصول، منطق و دیگر بخش‌ها و در همه آثار خود هم به همین صورت عمل کرده است. ایشان در آثارش نشان داد که ذهنی مبتکر و منسجم داشته است.
 
این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: هیچ‌گاه فکر نمی‌‌کردم این ذهن مهندسی شده و طراح در حوزه تاریخ هم بتواند این‌کار را انجام دهد. وقتی این کتاب را خواندم متوجه شدم ایشان همین روش را در تاریخ هم پیاده کرده است. شهید صدر به‌جای این‌که دنبال جزء جزء مطالب باشد، خواسته یک بنای تحلیل برای تاریخ به یادگار بگذارد که اگر ما این چارچوب را در اختیار داشته باشیم، بعد از آن دیگر خودمان می‌توانیم زندگی ائمه را از همین منابع موجود مطالعه و در این دستگاه فکری که این کتاب به ما داده است، به نتایج مورد نظر برسیم.
 
اسماعیلی افزود: نظام‌سازی که شهید صدر در این کتاب انجام داده، فوایدی دارد که در مطالعات رایج مشاهده نمی‌شود. یکی این‌که ایشان موفق می‌شود در این کتاب بین اصول و فروع تاریخی تفکیک قائل شود؛ همان کاری که در کتاب «اقتصادنا» انجام داد.
 


وی در ادامه سخنانش گفت: ایشان در این کتاب گفته که ائمه (ع) دو هدف اصلی داشته‌اند که هرچه این بزرگواران انجام داده‌اند باید در مسیر این دو هدف دنبال کنیم. در این‌صورت است که می‌توانیم بفهمیم برخی از رفتارها و روایاتی که به ائمه (ع) نسبت می‌دهند، جعلی است و تنها در صورت داشتن معیار و سنجه می‌توانیم به جعلی و درست بودن آن‌ها پی ببریم. این دو هدف عبارتند از نخست مقابله با تحریف و کجروی و دوم کادرسازی یعنی تربیت افرادی برای عملیاتی شدن تجربه. به این‌صورت مشخص می‌شود که چرا هر امام یک مسیر و تاکتیک متفاوت را به تناسب شرایط مکان و زمان انتخاب کرده است.  

این عضو حقوقدان شورای نگهبان عنوان کرد: در جامعه‌ای که به‌صورت تخصصی کارش دین نیست، به ائمه به چشم افرادی منفعل نگاه می‌کنند. به عقیده شهید صدر در این کتاب، ائمه (ع) همیشه نقش فعال و ایجابی در جامعه داشته‌اند، نه فقط نقش سلبی. امامان ما در نقش مظلوم منزوی نبودند، بلکه مظلوم مقتدر و فعال بوده و در جامعه زمان خود بسیار اثرگذار بودند و در هیچ یک از دو هدف مقابله با تحریف و کادرسازی کوتاه نیامدند.
 
اسماعیلی افزود: نکته مهم دیگر این کتاب برای مطالعه جوانان، تفکیک زیبایی است که شهید صدر بین نظریه و عمل ایجاد کرده است. قرار نیست هرچه عمل می‌کنیم با ادعای ما یکی باشد. اشکالات اجرایی و عملی را نباید شبهه نظری تلقی کرد. هدف ائمه ساختن جامعه آگاه است، نه یک جامعه هیجانی. اگر می‌خواهیم در سیره ائمه (ع) حرکت کنیم، باید به دنبال این مهم باشیم.

تعداد افرادی که تاریخ را به خوبی بفهمند کم است
رجبی‌دوانی به‌عنوان دیگر سخنران این نشست اظهار کرد: در تاریخ اسلام و در بین بزرگان گذشته ما افرادی بوده‌اند که در حوزه‌های گوناگون علمی و معرفتی دارای تبحر بوده‌اند، مانند خواجه نصیرالدین طوسی، شیخ بهائی که در چند عرصه دارای اندیشه‌ها و نظریه‌های برجسته‌ای بودند که آن‌ها را ماندگار کرده است. در عصر ما هم شخصیت‌هایی همچون شهید آیت‌الله مطهری و شهید علامه سیدمحمدباقر صدر از این دسته هستند.
 
وی افزود: در زمینه تاریخ و تاریخ اسلام تاریخ‌دان زیاد داریم، اما تعداد افرادی که تاریخ را به خوبی بفهمند و تحلیل و بررسی‌های عالمانه و کاربردی از آن ارائه کنند، کم است. مرحوم علامه سیدمحسن امین عاملی، مرحوم عسکری و علامه جعفر مرتضی عاملی از جمله افرادی هستند که اساس کارشان تاریخ بوده و در این عرصه تحلیل‌های جالبی را ارائه کرده‌اند. اما افرادی که رشته اصلی آن‌ها تاریخ نباشد و در عرصه تاریخ تحلیل‌ها بدیعی ارائه کنند، خیلی ارزشمند است؛ یکی از این افراد رهبر معظم انقلاب هستند که تحلیل‌های ایشان کم‌نظیر است و این کتاب که امروز مورد بررسی قرار گرفته نیز از این دسته به‌شمار می‌آید.
 
رجبی دوانی گفت: بحث بسیار زیبایی را شهید سیدمحمدباقر صدر درباره علل تجدید نبوت‌ها در این کتاب ارائه کرده‌ که در نوع خود بسیار جالب و تازه است. همچنین در این اثر ایشان همچون مجموعه سخنان و بحث‌های رهبر معظم انقلاب در کتاب «انسان 250 ساله» ائمه (ع) را به‌صورت یک کل به‌هم پیوسته نگریسته که در کل یک حقیقت هستند و یک خط را ادامه می‌دهند، اما با توجه به شرایط و موقعیت‌های جزئی آن بزرگواران روش‌های آن متفاوت شده است. 
 
این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: شهید صدر در این کتاب، 250 سال حضور ائمه را به سه مقطع تقسیم کرده است. مقطع نخست برای مصونیت دادن اسلام از خطر نابودی است. در مقطع دوم، تربیت شیعه به‌عنوان پیروان مکتب اهل بیت (ع) و تبیین اصول و مبانی نظری شیعه صورت می‌گیرد و مقطع سوم، نشر مکتب اهل بیت (ع) و تلاش برای در دست گرفتن حاکمیت است.
 


وی عنوان کرد: در این کتاب تعبیر بسیار جالبی از مسلمان‌ها درباره بُعد حضورشان درصدر اسلام وجود دارد که مسلمانان نیروی هیجانی و نیروی آگاهی داشتند که بُعد هیجانی بر بعد آگاهی غلبه پیدا کرد که مانند یک منبع انرژی هرچه از آن فاصله گرفته شود، رو به افول می‌رود. مسلمانان هرچه از زمان پیامبر (ص) فاصله گرفتند، بهره کمتری دریافت کردند و مشکلات بسیاری پدید آمد. اما اگر نیروی آگاهی در آن‌ها اصل قرار می‌گرفت، هر چه هم از پیامبر (ص) فاصله می‌گرفتند، عمق و حقیقت اسلام باقی می‌ماند. شهید صدر نتیجه گرفت که این نیروی آگاهی در حاکمیت اهل بیت (ع) معنا پیدا می‌کند.
 
این مدرس دانشگاه درباره برخی اشکالات موجود در این اثر افزود: وقتی اثری از سخنرانی‌های یک متفکر پدید می‌آید، به‌ویژه اگر در قید حیات نباشد، لازم است پیش از انتشار به افرادی از اهل فن ارائه شود، چراکه در سخنرانی احتمال خطا وجود دارد. در برخی موارد نیز تعابیر نامانوس با عرف جامعه به‌کار رفته است. البته این موارد چیزی از ارزش‌های این کتاب کم نمی‌کند. با مطالعه این کتاب می‌بینیم که آیت‌الله صدر در عرصه تاریخ هم نوآوری‌های جالبی دارد که این مرد بزرگ الهی را در این عرصه هم نمونه کرده است.

سخنان حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی‌‌راد، قرآن‌پژوه را اینجا بخوانید.