خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) ـ علی احسانی: بشر از زمانی که بر کره خاکی گام نهاد با آیین و مناسک مختلف در مسیر تسکین آلام و بروز شادی‌ها روح و جسم خود را صیقل داد. بی شک تئاتر بومی با تاسی از رفتارها و سنن هر جغرافیا به نشانه هویتی هر مللی بدل شده است و در گذر زمان این رفتارها با تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی به پوست اندازی و نوگرایی به سوی کمال و بلوغ پیش رفته‌اند. انتشارات نمایش مجموعه ای را در اواخر دهه 60 و ابتدای دهه 70 تحت عنوان تاریخ نمایش جهان در 10 کتاب مختلف به تناوب منتشر کرد. در این گفتار نیم نگاهی به کتاب دوم این مجموعه تحت عنوان «تئاتر در مشرق زمین» انداخته‌ایم که خوانش آن برای دانشجویان رشته نمایش خالی از لطف نیست.
فشفشه‌هایی از باورهای رنگارنگ
بی شک تأثیر قدرت فرهنگی مشرق زمین در برابر مناسک و آیین‌های نیمه غربی کره خاکی در این حضور چند هزار ساله موجود دو پا بر کسی پوشیده نیست. در بخش نخست کتاب «تئاتر در مشرق زمین» ماهیائو تسیون، تئاتر چین را رصد کرده است. کشوری افسانه ای با آیین و مناسک‌های منحصر به فرد که دامنه تأثیر آن را در کشورهای هم‌جوار نیز می‌توان دید. این پژوهشگر در مقدمه مقاله خود نوشته است: «در کشور چین، رقص و آواز همانند بسیاری از کشورهای دیگر از زمان‌های بسیار کهن متداول بوده و ریشه‌های بسیاری از هنرهای نمایشی به‌شمار می‌آیند. در تئاتر سنتی چین دو درون‌مایه اصلی به چشم می‌خورد که یکی رابطه تنگاتنگ با متون مکتوب ادبی دارد و دیگری به شیوه عامیانه است که آفرینشگران آن ناشناخته‌اند. رقص به ویژه نقش برجسته ای در تئاتر چین ایفا می‌کند. این هنر با اجرایی قراردادی و بسیار پیراسته، احساسات اشخاص نمایشی را با نوعی مبالغه روان شناختی به نمایش در می‌آورد، به گونه ای که هر حالت و حرکت مفهومی ویژه دارد.»
پس از تأسیس جمهوری خلق چین در سال 1949، دولت مرکزی به احیای تئاتر سنتی مشغول شد. سال 1954 آکادمی تئاتر چین در پکن و در 1955 مدرسه تئاتر پکن فعالیت‌های خود را آغاز کردند. ماهیائو تسیون در بخش پایانی پژوهش خود یادآور شده است: «تئاتر در چین، چه در گذشته و چه در امروز از اهمیت فوق‌العاده‌ای در زندگی مردم برخوردار بوده است. این هنر تنها وسیله تفریح و سرگرمی نبوده است. طی قرون، تئاتر آموزگار، تسلی بخش و سخنگوی توده‌های عظیم ستمدیده بوده است. در زمان ما نیز این ویژگی خود را همچنان حفظ کرده است. هنر تئاتر اینک در اوج ترقی است. عامه مردم روز به روز علاقه بیشتری نسبت بدان ابراز می‌دارند.»
رعدی در دور دست
جماعت هندی نسبت به هنرهای نمایشی تعلق خاطر خاصی از گذشته‌های دور داشته‌اند. ژانین اوبوایه در بخش دوم کتاب که به تئاتر در هندوستان اختصاص دارد در معرفی هنر نمایش این دیار گفته است: «در هندوستان هنر نمایش خصلت دو گانه دارد: مذهبی و الحادی. تمایز میان این دو نیز همیشه آسان نیست، زیرا زندگی مردمان هند به‌طور کلی بر مبنای آداب و رسوم آئینی، اعتقادات مذهبی و داده‌های سنتی پایه ریزی شده است. اکثر اطلاعاتی که از گذشته‌های دور بجا مانده‌اند دارای محتوای مذهبی هستند که این خود به‌طور طبیعی چنین برداشتی را تقویت می‌کند. به این دلیل است که اکثر فعالیت‌های نمایشی، که تئاتر نمونه بارز آن است، حتی در اعصار متأخر، وابستگی‌هایی با الوهیت دارند.»
گونه ای از نمایش بومی در جنوب غربی هندوستان مرسوم است که کاتاکالی نام دارد. ژانین اوبوایه در صفحه 70 کتاب درباره این گونه نمایشی می‌گوید: «کاتاکالی، پانتومیمی است با منشا آئینی که سنت‌های مذهبی میسترها را سنت‌های رقص کلاسیک و روایات محلی در هم آمیخته است. برنامه‌های نمایشی آن شامل نمایشنامه‌های زیادی است که نویسندگان آن اکثر آن‌ها شاهان کرالا هستند که در قرون 18 و 19 می‌زیسته‌اند اند. مضامین این نمایش‌ها از اساطیر برهمایی گرفته شده که به زبان سانسکریت اجرا و به زبان عامیانه (مالایام) تفسیر می‌شوند. عمل نمایشی با رقص ارائه می‌شود و دو آوازه خوان و یک ارکستر مخصوص متشکل از سازهای ضربی (دهل، گونگ و سنج) آن را همراهی می‌کنند.»
سایه‌هایی بر فراز ابرها
چاپ نخست کتاب «تئاتر در مشرق زمین» از مجموعه تاریخ نمایش در جهان (دایره المعارف پلئیاد) توسط انتشارات نمایش پاییز 1371 در پیشخان کتاب‌فروشی‌های مقابل دانشگاه تهران رویت شد. این کتاب در 8 بخش تئاتر در چین، هندوستان، ویتنام، اندونزی، ژاپن، کره، کشورهای جنوب شرقی آسیا زیر ذره بین برده است. در بخش پایانی کتاب نظری کوتاه نیز بر تئاتر در کشورهای اسلامی ضمیمه مقالات شده است. نویسندگان مقالات این کتاب 245 صفحه ای ماهیائو تسیون، ژانین اوبوایه، سولانژ به رنار تییری، تران وان خه، ژان کویزینیه، رنه سیه فر، لی اوگ و رشید بن شنسب هستند. آزاده مستعان برگردان کتاب «تئاتر در مشرق زمین» را انجام داده و ویرایش کتاب حاصل تلاش ایرج مستعان است. مبلغ 1800 ریالی که 2 دهه پیش بر پشت جلد کتاب حک شده بود، ارزش مادی آن را به دوستداران تاریخ نمایش گوشزد می‌کرد.
فشفشه‌هایی از باورهای رنگارنگ
بی شک تأثیر قدرت فرهنگی مشرق زمین در برابر مناسک و آیین‌های نیمه غربی کره خاکی در این حضور چند هزار ساله موجود دو پا بر کسی پوشیده نیست. در بخش نخست کتاب «تئاتر در مشرق زمین» ماهیائو تسیون، تئاتر چین را رصد کرده است. کشوری افسانه ای با آیین و مناسک‌های منحصر به فرد که دامنه تأثیر آن را در کشورهای هم‌جوار نیز می‌توان دید. این پژوهشگر در مقدمه مقاله خود نوشته است: «در کشور چین، رقص و آواز همانند بسیاری از کشورهای دیگر از زمان‌های بسیار کهن متداول بوده و ریشه‌های بسیاری از هنرهای نمایشی به‌شمار می‌آیند. در تئاتر سنتی چین دو درون‌مایه اصلی به چشم می‌خورد که یکی رابطه تنگاتنگ با متون مکتوب ادبی دارد و دیگری به شیوه عامیانه است که آفرینشگران آن ناشناخته‌اند. رقص به ویژه نقش برجسته ای در تئاتر چین ایفا می‌کند. این هنر با اجرایی قراردادی و بسیار پیراسته، احساسات اشخاص نمایشی را با نوعی مبالغه روان شناختی به نمایش در می‌آورد، به گونه ای که هر حالت و حرکت مفهومی ویژه دارد.»
پس از تأسیس جمهوری خلق چین در سال 1949، دولت مرکزی به احیای تئاتر سنتی مشغول شد. سال 1954 آکادمی تئاتر چین در پکن و در 1955 مدرسه تئاتر پکن فعالیت‌های خود را آغاز کردند. ماهیائو تسیون در بخش پایانی پژوهش خود یادآور شده است: «تئاتر در چین، چه در گذشته و چه در امروز از اهمیت فوق‌العاده‌ای در زندگی مردم برخوردار بوده است. این هنر تنها وسیله تفریح و سرگرمی نبوده است. طی قرون، تئاتر آموزگار، تسلی بخش و سخنگوی توده‌های عظیم ستمدیده بوده است. در زمان ما نیز این ویژگی خود را همچنان حفظ کرده است. هنر تئاتر اینک در اوج ترقی است. عامه مردم روز به روز علاقه بیشتری نسبت بدان ابراز می‌دارند.»
رعدی در دور دست
جماعت هندی نسبت به هنرهای نمایشی تعلق خاطر خاصی از گذشته‌های دور داشته‌اند. ژانین اوبوایه در بخش دوم کتاب که به تئاتر در هندوستان اختصاص دارد در معرفی هنر نمایش این دیار گفته است: «در هندوستان هنر نمایش خصلت دو گانه دارد: مذهبی و الحادی. تمایز میان این دو نیز همیشه آسان نیست، زیرا زندگی مردمان هند به‌طور کلی بر مبنای آداب و رسوم آئینی، اعتقادات مذهبی و داده‌های سنتی پایه ریزی شده است. اکثر اطلاعاتی که از گذشته‌های دور بجا مانده‌اند دارای محتوای مذهبی هستند که این خود به‌طور طبیعی چنین برداشتی را تقویت می‌کند. به این دلیل است که اکثر فعالیت‌های نمایشی، که تئاتر نمونه بارز آن است، حتی در اعصار متأخر، وابستگی‌هایی با الوهیت دارند.»
گونه ای از نمایش بومی در جنوب غربی هندوستان مرسوم است که کاتاکالی نام دارد. ژانین اوبوایه در صفحه 70 کتاب درباره این گونه نمایشی می‌گوید: «کاتاکالی، پانتومیمی است با منشا آئینی که سنت‌های مذهبی میسترها را سنت‌های رقص کلاسیک و روایات محلی در هم آمیخته است. برنامه‌های نمایشی آن شامل نمایشنامه‌های زیادی است که نویسندگان آن اکثر آن‌ها شاهان کرالا هستند که در قرون 18 و 19 می‌زیسته‌اند اند. مضامین این نمایش‌ها از اساطیر برهمایی گرفته شده که به زبان سانسکریت اجرا و به زبان عامیانه (مالایام) تفسیر می‌شوند. عمل نمایشی با رقص ارائه می‌شود و دو آوازه خوان و یک ارکستر مخصوص متشکل از سازهای ضربی (دهل، گونگ و سنج) آن را همراهی می‌کنند.»
سایه‌هایی بر فراز ابرها
چاپ نخست کتاب «تئاتر در مشرق زمین» از مجموعه تاریخ نمایش در جهان (دایره المعارف پلئیاد) توسط انتشارات نمایش پاییز 1371 در پیشخان کتاب‌فروشی‌های مقابل دانشگاه تهران رویت شد. این کتاب در 8 بخش تئاتر در چین، هندوستان، ویتنام، اندونزی، ژاپن، کره، کشورهای جنوب شرقی آسیا زیر ذره بین برده است. در بخش پایانی کتاب نظری کوتاه نیز بر تئاتر در کشورهای اسلامی ضمیمه مقالات شده است. نویسندگان مقالات این کتاب 245 صفحه ای ماهیائو تسیون، ژانین اوبوایه، سولانژ به رنار تییری، تران وان خه، ژان کویزینیه، رنه سیه فر، لی اوگ و رشید بن شنسب هستند. آزاده مستعان برگردان کتاب «تئاتر در مشرق زمین» را انجام داده و ویرایش کتاب حاصل تلاش ایرج مستعان است. مبلغ 1800 ریالی که 2 دهه پیش بر پشت جلد کتاب حک شده بود، ارزش مادی آن را به دوستداران تاریخ نمایش گوشزد می‌کرد.
نظر شما