خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) زنده‌یاد ابوالحسن صبا در سال 1281 شمسی در تهران محله شاه آباد متولد شد. وی دومین فرزند و یکی از پنج فرزندابوالقاسم صبا (کمال السلطنه، پزشک شوکت مند و صاحب نام) بود. خاندان صبا از فرزندان فتحعلی خان متخلص به صبا و ملقب به ملک الشعراء هستند. وی در اصل از مردم آذربایجان و از خاندان امرای دنبلی است.
استاد ابوالحسن صبا یکی از بزرگترین استادان موسیقی ایران و آنچه مسلم است آثار او در تاریخ موسیقی ایران جاودانه خواهد ماند.
علی دهباشی در طول فعالیت های فرهنگی خود جشن نامه هایی را برای چهره های بسیاری به رشتۀ تحریر درآورده است که از آن میان می توان به یاد سیدمحمدعلی جمالزاده، «یادنامه سهراب شهید ثالث، یادنامۀ علامه محمد قزوینی، «به‌نرمی باران؛ جشن‌نامه فریدون مشیری» اشاره کرد.
این پژوهشگر به تازگی یادنامه‌ای را برای استاد ابوالحسن صبا گردآوری کرده است.
وی در بخشی از یادداشت آغازین این یادنامه چنین می‌نویسد: «زنده‌یاد ابوالحسن صبا (۱۲۸۲ ـ ۱۳۳۶) عاشق بود و به گونه دیگری غیر از شیوه‌ای که ما هستیم زندگی می‌کرد. در این مکان و زمان قدم نمی‌زد. سالهاست که در دنیای موسیقی ما شخصیتی همچون او ظهور نکرده است. استاد صبا اولاً در موسیقی ایرانی مجتهدی تمام‌عیار بودند. عده این آدمها در تاریخ موسیقی یکصد سال اخیر به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد: آقای حسینقلی، میرزا عبدالله، درویش‌خان، و تا حدی آقایان محجوبی و خالقی هم این کمال را داشتند. وقتی می‌گوییم مجتهد تمام‌عیار به این معناست که به قدری تسلط داشتند و به قدری ادراک عمیق و وسیع داشتند از موسیقی که در ترکیب دستگاه‌ها و آوازها دست ببرند. به عبارت دیگر استنباط کنند مسائل موسیقی را و اسیر دست دگمهای ردیف و دستگاه نبودند.
جنبه دیگر کار استاد صبا دوران مدرسه موسیقی ایشان بود. بر خلاف تصور بسیاری، هنر اصلی این هنرمند نوازندگی ویلن و یا سه‌تار بود که صاحبان فن معتقدند ویلن صبا از سال ۱۳۱۰ به بعد که مدرسه‌اش را تأسیس کرد دیگر پیشرفتی نکرد. چون وقت برای تمرین نداشت و آنهایی که نوازنده‌اند می‌دانند که اگر یک روز تمرین نکنید، دو هفته عقب می‌افتید. البته ایشان نوازنده فوق‌العاده ماهری بودند و صاحب سبک. و واقعاً صدای ساز ایشان سحرآمیز بود. ولی کار ایشان در مدرسه چیز دیگری بود. ایشان نسلی را پرورید که نگاهی دیگر به موسیقی ایرانی داشت. امکانات بی‌پایانی را در موسیقی به ما نشان دادند. اگر به صدها ترانه‌ای که شاگردان صبا ساخته‌اند توجه کنید، عمق زحمات استاد صبا را می‌شود درک کرد.
جنبه دیگر کار استاد صبا، مطالعات و پژوهش گسترده ایشان در زمینه موسیقی ایرانی بود. نزدیک به دو دهه مطالعات منسجم ایشان درباره موسیقی ایران به ویژه موسیقی محلی دستاوردهای ارزشمندی برای تاریخ موسیقی ایران داشت که در اینجا به یک قسمت کوتاه از یادداشت‌های ایشان با هم نظری می‌افکنیم:
«موسیقی ایرانی، موسیقی محلی است یعنی مخصوص این آب و خاک است و در جای دیگر دنیا این قسم موسیقی معمول نیست. این موسیقی تا سی سال قبل که هنوز تمدن اروپائی در شؤون ما رخنه نکرده بود برای حوائج و ضرورت ما کافی بود، یعنی قدما و مطلعین و علمای ما نغمه‌ها و گوشه‌های موسیقی ما را از کلیه ولایات، قصبات و دهات از خواندن افراد جمع‌آوری کرده و مجموعه‌هایی به نام دستگاه تنظیم کرده و مورد استفاده قرار می‌داده‌اند…»
نام مقالات «اسطورۀ صبا»
در این یادنامه مقالاتی به قلم استادان صاحب نام موسیقی و ادبیات تألیف شده که عبارت است از:
سالشمار زندگی صبا/ مهناز عبداللهی
خاندان صبا در تاریخ
خاندان صبا/ دکتر محمدجعفر محجوب
ابوالحسن صبا که بود/ روح‌الله خالقی
خانه و خانواده صبا/ ابراهیم امیر مکری
اولین آشنایی من با صبا/ منتخب‌الملوک صبا
عاشق همیشه تنهاست/ گفت‌وگو با همسر استاد ابوالحسن صبا
زندگانی هنری صبا
ابوالحسن صبا/ شاهپور بهروزی
صبا که بود و چه کرد/ محمد مستشاری
شخصیت استاد صبا/ فریدون رهنما
خطوط مشخص و کلی از زندگی صبا/ دکتر منوچهر جهانبگلو
صبا/ مهدی ستایشگر
همراه با استاد ابوالحسن صبا/ دکتر گلشن ابراهیمی
بینا در علم نظر/ جلال ذوالفنون
رب‌النوع موسیقی/ ناصر خدایار
صبا نوآور و جستجوگر/ گفت‌وگو با استاد رحمت‌الله بدیعی
سرگشته دانایی/ عباس خسروی
صبا مجموعه هنر بود! گفت‌وگو با ایران خالقی/ فرهاد فلکی
صبا متواضع و بی‌تکلیف بود/ گفت‌وگو با علی صبا
اولین بار در ۲۵ سالگی/ مجید رئوفی
اسطوره صبا/ کیوان ساکت
شیشه می در شب یلدا شکست/ نسرین مقدم
هنر و موسیقی صبا
صبا و آثار او/ حسینعلی ملاح
مردی یگانه در تاریخ موسیقی ایران/ ایران درودی
اصالت هنری صبا/ حسین دهلوی
بحثی درباره مقام «ملودی» ایران و صبا/ مهدی برکشلی
ردیف صبا و…/ محمدرضا درویشی
موسیقی ایرانی و ابوالحسن صبا/ علی تجویدی
تأثیری وزیری در صبا/ روح‌الله خالقی
با صبا چه کردیم؟ بعد از صبا چه خواهیم کرد؟/ سید علیرضا میرعلی‌نقی
نگاهی به زندگی، شیوه کار و آثار استاد ابوالحسن صبا/ دکتر ساسان سپنتا
اشاره‌ای به خصوصیات هنری صبا/ حسین ناصحی
مردی یگانه در موسیقی/ عطاءالله خرم
یادی از استادم صبا/ همایون خرم
مکتب صبا کلاس نبود بلکه مکتب عاشقی بود/ همایون خرم
اگر صبا نبود، موسیقی نبود! گفت‌وگو با فرامرز پایور/ جواد لشگری
اصالت صبا در تدریس/ فرامرز پایور
روش تدریس استاد صبا/ مهدی مفتاح
مردی که به تنهایی یک ارکستر بود/ ا. ح. سعیدی
صبا و موسیقی ایران/ دکتر محمود خوشنام
تجسم یگانگی در سخن و عمل/ بهمن بوستان
صبا، از دیدگاه تحقیق/ پرویز هنرجویی
دو زاویه قابل بررسی/ مهدی ستایشگر
صبا و ادامه‌دهندگان!/ منوچهر جهانبگلو
صبا چهره‌ای اصیل در تاریخ موسیقی ایران/ پرویز منصوری
نکته‌هایی از ویلن صبا/ علی تجویدی
سه‌تار صبا/ دکتر تقی تفضلی
صبا به روایت سه‌تارش/ فرشاد توکلی
صبا و سنتور/ حسین صبا
تحلیل تأثیر ابوالحسن صبا بر مکتب سنتور ایران/ مسیح افقه
تصنیف‌های صبا/ مجید درخشانی
تصنیف‌های نیما و کار با صبا/ گفت‌وگو با جواد بدیع‌زاده
استاد صبا و سرود قیام سی تیر/ سیروس طاهباز
زرده ملیجک و ابوالحسن صبا/ محمدرسول دریاگشت
صبا و آهنگهای محلی/ لطف‌الله مبشری
آواز دشتی/ بهمن هیربد
ترانه‌های کودکان به روایت خاندان صبا/ رضا مهدوی
سرگذشت ارکستر صبا/ حسین دهلوی
دردِ هنرمند/ علینقلی وزیری
یاد صبا در خاطراتی از او
خاطراتی از پدرم صبا/ ژاله صبا
صبا از دریچه خاطرات/ اسماعیل نواب صفا
یاد دوست/ تقی تفضلی
خاطره یک دیدار/ هرمز فرهت
شبی با صبا/ فرخ تمیمی
یادی از صبا/ محمدرضا لطفی
پنج خاطره و خاطرات دیگر!/ یوسف مستقیم
مرید و مراد و خاطراتی دیگر/ محمود ذوالفنون
شهریار و صبا/ تقی تفضلی
آشنایی من با صبا/ خاطره‌ای از استاد شهریار
یادداشتهایی درباره صبا
در رثای صبا
گفت سنا/ جلال همایی
صبا می‌میرد/ شهریار
در مرگ صبا/ رهی معیری
نوری ز خدا آمد و هم سوی خدا رفت/ محمود مستشاری
مقالات صبا
یادداشتهایی از صبا/ فریدون رهنما
هنر یا زندگی/ ابوالحسن صبا
ارزیابی شتابزده/ ابوالحسن صبا
نظر من درباره اجرای رنگهای ایرانی/ ابوالحسن صبا
خانه صبا
خانه صبا
موزه خانه صبا/ ناصر افتخاری
مروری بر آثار ضبط شده از استاد ابوالحسن صبا/ محمدرضا شرایلی
سرانجام زندگی صبا
آخرین ساعات عمر صبا چگونه سپری شد/ دکتر تقی تفضلی
کتابشناسی صبا
آثار منتشرشده از استاد ابوالحسن صبا
نویسندگی صبا از نگاه روح‌الله خالقی
در این یادنامه یادداشت های استادان بزرگی دربارۀ استاد ابوالحسن صبا ذکر شده است که از آن میان می توان به نوشته استاد روح‌الله خالقی اشاره کرد. زنده‌یاد خالقی در خاطره‌ای در این یادنامه به کتاب‌هایی که استاد صبا در عرصۀ موسیقی تألیف کرده، اشاره و گفته است:
«سی و چهار سال پیش در مدرسۀ عالی موسیقی همکلاس صبا بودم. استاد ما که سابقۀ ممتدی در موسیقی ملی داشت و پنج سال هم در فرانسه و آلمان تحصیل موسیقی کرده بود، کمر به همت ابناء وطن بست. او هم چشمه ای فیاض بود و ما را به رموز هنر آشنا می ساخت.
باری در آن روزگار خوش که ما به مکتب استاد وزیری می‌رفتیم، صبا به اغلب سازها دست داشت و مخصوصاً ویلن و سه تار را خوش می‌نواخت. در اینجا هم پدرش مشوق او به آمدن مدرسه شد زیرا معتقد بود که در هنر نیز باید عمل با علم توأم باشد. در آن موقع صبا را نمی‌توانستیم شاگرد بگوییم، با وجود این در محضر وزیری خودنمایی نداشت چه به خوبی استادی او را تشخیص داده بود.
صبا در این مکتب به اصول علمی موسیقی نیز آشنا شد و روشی را که وزیری برای ثبت نغمات موسیقی ایران برگزیده بود اقتباس کرد و آن را راهنمای کار هنری آتیۀ خود قرار داد. شرح این اصول در جای دیگر نوشته شده است. آنچه باید اشاره کرد این است که سبک وزیری در صبا تأثیر بسزا کرد و همین بود که روش او را از دیگران ممتاز ساخت.
صبا با استفاده از سبک وزیری و در اثر آشنایی با اسلوب صحیح ویلن، روشی نو برگزید ولی از آنجا که سوابق کافی در موسیقی ایرانی داشت مانند سایر نوجویان مفتون عظمت موسیقی اروپایی نشد و از نغمات موسیقی ملی که به آن دلبستگی داشت جدایی نگرفت و کوشش کرد این نواها را که از استادان پیشین آموخته بود با استفاده از روش جدید، به سبکی نو جلوه‌گر سازد، به طوری که هم لطف و ملاحت موسیقی ملی را از دست ندهد و هم آنها را با اصول موسیقی علمی منطبق نماید. این بود که روش صبا در ویلن ممتاز گردید. سبکی که با سابق اختلاف بسیار داشت و باید آن را «سبک صبا» نامید.
صبا در ویلن سه جلد کتاب به چاپ رسانید که دوتای آن ردیف آواز و سومی شامل بعضی از ساخته‌های او است. اگر کسی این آوازها را درست بنوازد، همان است که صبا خود می‌نواخت. اینها ردیف مشقی نیست. همان است که در قدیم «ردیف مجلسی» می گفتند یعنی کاملاً قابل شنیدن است. صبا در این کتاب ها ردیف قدیم را خلاصه کرد و قسمت هایی را که به عقیدۀ خودش بیشتر قابل شنیدن بود به سبک مخصوص درآورد و به چاپ رسانید ولی در ضمن همیشه به گردآوری کامل «ردیف قدیم» علاقه مند بود چنانکه در این راه با تمام کسانی که به ردیف کامل موسیقی قدیم وارد بودند همکاری داشت و بسیار علاقه مند بود که ردیف جامعی را که هنرمند گرامی آقای موسی معروفی از استادان پیشین گردآورده‌اند و در کمیسیونی با حضور ایشان و چند تن از استادان دیگر مانند آقایان علی‌اکبر شهنازی و نورعلی برومند، بررسی می‌شد حاضر به چاپ نماید.
صبا در کتاب‌های خود علاوه بر آوازها، بعضی گوشه های آوازهای محلی را نیز گنجانیده است که از آن جمله قطعه‌ای است به نام «دیلمان» که خود را بسی دل‌انگیز می‌نواخت. هنرمند خوش آواز آقای غلامحسین بنان این آهنگ را از صبا فراگرفت و آن را بسیار استادانه خواند.
شک نیست که تخصص استاد صبا در ویلن بود ولی چنانکه می‌دانید سازهای دیگر را هم می‌نواخت. به سنتور علاقه بسیار داشت و هم او بود که مرحوم حبیب سماعی، آن استاد یگانۀ سنتور را به دائر کردن کلاس موسیقی تشویق نمود. افسوس که از او آثاری جز چند شاگرد که حتی حرفۀ موسیقی هم ندارند باقی نماند و دست مردم هم به دامان آنها نمی رسد. وقتی صبا متوجه شد که ممکن است پس از مرگ حبیب، آثار او از میان برود، با کمک شاگردان سماعی، چند قسمت از ساخته های او را نوشت و آنها را هم در دوجلد کتاب به چاپ رسانید.
کسانی که به ممالک خارجه رفته‌اند دیده‌اند که خانۀ هنرمندان را با همان صورت اصلی حفظ کرده‌اند و چون موزه‌ای از آن دیدن می‌کنند. چه خوب است که ما هم این کار را از صبا شروع کنیم. به نظر بنده یک راه این است که در محلی مناسب موزه‌ای برای آثار موسیقی ترتیب دهند و فعلاً قسمتی از آن را به آثار صبا اختصاص دهند: سازهای دست او، اوراق و نوشته‌هایش، تابلوهایی که ساخته، سازهایی که به دست خود درست کرده، عکس‌های مختلفش، کتاب‌هایش و خلاصۀ آنچه مورد علاقه‌اش بوده در این موزه نگاهداری شود و دورۀ کاملی نیز از نوارهایش گرد آورند که مورد استفادۀ هنرپژوهان قرار گیرد.»
آثار ناتمام صبا
صبا آثار ناتمامی دارد مانند دستوری که برای نواختن ضرب نوشته بود. همچنین تمام تصنیف‌های قدیمی را که سال‌ها قبل گردآوری و برای چاپ آماده نموده بود. البته باید کوشش شود که این آثار به چاپ برسد.
کتاب «اسطورۀ صبا (سیری در زندگی و آثار ابوالحسن صبا)» به کوشش علی دهباشی در 668 صفحه به بهای 450هزار ریال از سوی انتشارات سخن منتشر شده است.
سه‌شنبه ۲۵ شهریور ۱۳۹۳ - ۰۴:۱۵
نظر شما