خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا): بیشترین تولید کتاب‌های سیاسی طبق گفت‌وگوهایی که با کارشناسان حوزه ترجمه و ناشران صورت گرفته، مبتنی بر ترجمه است؛ ترجمه‌هایي که گاه از سوی افراد متخصص و اهل فن صورت گرفته و گاه از سوی افرادی که از سر تفنن و خودنمایی وارد این عرصه می‌شوند. به همین دلیل ترجمه کتاب‌های سیاسی امروز به دلیل کیفیت پایین و ورود افراد بی تجربه به معضل بزرگی در حوزه علوم سياسي تبدیل شده است.
به همین منظور «ايبنا» با برخي كارشناسان، استادان دانشگاه، ناشران، مترجمان و صاحب‌نظران اين حوزه در اين‌باره به بحث و گفتوگو نشسته و در تحليل دلايل اين موضوع به واكاوي اين مساله پرداخته است. در این گزارش به نتيجه‌گيري سوژه «آسيب‌شناسي ترجمه كتاب‌هاي سياسي در ایران» و دیدگاه چهار ناشر مطرح در حوزه ترجمه آثار و كتاب‌هاي علوم سياسي و اجتماعي با نام‌هاي حسین طالشی صالحانی*؛ مدیر انتشارات وزارت خارجه، آرمان رضاپور*؛ مدیر تولید انتشارات صمدیه، حمید هادیزاده مقدم*؛ مدیر تولید نشر رسا و آرش بهشتی*؛ مدیر نشر روزنه پرداخته‌ایم.
مترجمان ناآشنا؛ کیفیت پایین ترجمه‌ها
یکی از مشکلات نازل بودن ترجمه‌ها به تسلط نداشتن مترجم برمی‌گردد. ناآشنایی با زبان خارجی و ادبیات علوم سیاسی را می‌توان از دلایل اصلی پایین‌بودن کیفیت ترجمه ذکر کرد. مشکلی که چهار ناشر نامبرده در گفت‌وگويي كه ايبنا با آن‌ها انجام داده است، به آن اشاره کرده‌اند و آن را یکی از دلایل عمده پایین بودن سطح ترجمه‌ها دانسته اند.
در اين‌باره صالحی طالشاني مي‌گويد: «تسلط نداشتن کافی مترجم به زبان خارجی باعث شده ترجمه دارای کیفیت بسیار نازل باشد و بعضا اصلا قابل فهم نبوده و در بسیاری از موارد مفاهیم نادرستی ارائه می‌كند.»
حمید هادیزاده هم مي گويد: «عده‌ای تنها برای آشنایی به یک زبان آن هم در سطوحی نه چندان بالا اقدام به ترجمه کتاب می‌کنند. این گونه عملکرد غیرحرفه‌ای باعث شده در بسیاری کتاب‌های ترجمه شده با نبود درک درست محتوای کلام و در کنار آن با نارسایی در بیان مطالب مواجه شویم.»
همچنين بهشتی معتقد است: «ضعف انتقال مفاهيم ترجمه شده به فارسي يكي ديگر از مشكلات اين حوزه است. مساله بي‌اهميتي به دروس مربوط به زبان فارسي روز به روز وخیم‌تر مي‌شود. در صورتي كه ترجمه یک متن بدون آشنایی کامل و تسلط به ساختار زبان مقصد بی معنا به نظر می‌رسد.»
آیا استفاده از ویراستاری فنی به ترجمه کمک می‌کند؟
ویراستار فنی یکی از مقوله‌هایی است که به نظر می‌رسد استفاده از آن چندان مورد توجه ناشران نیست؛ حتی اگر به قیمت ترجمه‌های نازل تمام شود. اگرچه ناشران مورد گفتوگو به نبود این عامل اذعان داشته‌اند اما به نظر می‌رسد ناشر را ملتزم به استفاده از ویراستار فنی نمی‌داند. اما حسین طالشی‌صالحانی مي‌گويد، انتشارات وزارت خارجه از این گزینه مستثنی است.
آرمان رضاپور، مدیر تولید نشر صمدیه بدون اشاره به تعهد نویسنده یا ناشر به استفاده از ویراستار فنی می‌گوید: «در ویراستاری فنی ترجمه‌ها بسیار ضعیف هستیم. اگر ترجمه‌های یکسان برخی از کتاب‌ها را با هم مقایسه کنیم از لحاظ زبان ویرایش و محتوایی متفاوت و گاه ضعیف است.»
مدیر انتشارات وزارت خارجه با قبول ویراستاری فنی از سوی ناشر برای افزایش کیفیت ترجمه معتقد است: «این انتشارات خود را موظف به بهره‌گیری از توان ویراستاران مرتبط و آشنا به علوم سیاسی می‌داند تا کتاب‌های ترجمه شده در سطح کیفی خوبی در اختیار استادان و دانشجویان رشته علوم سیاسی و روابط بین‌الملل قرار گیرد. به کارگیری ویراستاران فنی و ادبی تاثیر قابل توجهی در ارتقای کیفیت کتاب‌های ترجمه شده در حوزه علوم سیاسی دارد. به کارگیری ویراستاران فنی و ادبی هزینه‌های انتشار را بالا برده و با توجه به قیمت پایین کتاب، بعضا مانع از به کارگیری این قبیل افراد از سوي برخي ناشران می‌شود.»
از طرفی آرش بهشتی، مدیر نشر روزنه چندان معتقد به ویراستاری فنی ترجمه کتاب‌های سیاسی نیست و می‌گوید: «با توجه به افزايش هزينه‌هاي چاپ یک كتاب كه همان هزينه‌هاي مربوط به كاغذ، صحافي و چاپ است، تحمیل هزینه‌های ویراستاری به هزینه تمام شده کتاب‌ها بسیار دشوار است. همچنین باید در نظر داشت که به طور كلي، يك كار و ترجمه کم کیفیت را حتي با ويراستاري نمي‌‌توان درست كرد.»
نبود نظارت نهادی دولتی بر ترجمه
هیچ يك از ناشران و دست‌اندرکاران نشر تمایلی به سپردن ترجمه به دست یک نهاد ندارند، اگر چه برخی خواهان نظارت بیشتر دولت و ارتباط ناشران باهم از طریق نهادهای فرهنگی دولتی با ناشران خارجی برای توسعه کیفیت ترجمه هستند.
رضاپور در اين‌باره فقط در زمينه ارتباط نهادهای فرهنگی داخلی و خارجی به اين امر قائل است و می‌گوید: «با توجه به پاره‌ای حساسیت‌های امنیتی برای مشکلات پیش رو لازم است وزارت فرهنگ و ارشاد به عنوان نهادی که متولی رونق این امر است به عنوان اهرمی موثر نقش مفیدی در ایجاد ارتباط کاری سودمند در بین ناشران ایرانی و خارجی بازی کند و به توسعه بازار ترجمه علمی و مناسب با معیارهای بین‌المللی بپردازد.»
اما صالحی‌طالشانی با ابراز مخالفت صریح در سپردن ترجمه به یک نهاد خاص معتقد است: «برای ترجمه نبایستی مرزبندی تعیین شود، بلکه همواره بایستی ورود افراد و ناشران شایسته به این حوزه آزاد و امکان‌پذیر باشد. تعیین سازمان یا نهادی خاص براي نظارت بر ترجمه بسیار دشوار است. از این‌رو باید تمهیداتی اندیشيد تا مانع از عرضه ترجمه‌های ضعیف و نامفهوم به بازار کتاب شود.»
مدیر نشر روزنه نیز در مخالفت با سپردن ترجمه به نهادی خاص بیان می‌کند: «اين‌كه شورا يا نهادي ويژه متولي بررسی ترجمه شود، غير ممكن است؛ چراكه اين سيستم مختص كشورهاي كمونيستي و بلوك شرقي است و تاریخ به ناکارآمدی این شیوه گواهی داده است. مگر مي‌شود افرادي را كه علاقه دارند كتابي را ترجمه کنند محدود كرد؟»
نقش اهرم‌های تشویقی در ترجمه چيست؟
اهرم‌های تشویقی در ترجمه ابزار مناسبی است که نهادی دولتی و خصوصی مانند ناشران می‌توانند با اعمال آن باعث بالا رفتن سطح کیفی ترجمه شوند. ناشران نیز به اهرم‌های تشویقی برای ارتقای روند ترجمه در کشور اعتقاد دارند.
مدیر تولید نشر صمدیه درباره تاثیر اهرم‌های تشویقی در ترجمه عنوان می‌کند: «جایزه‌های کتاب فصل در بخش ترجمه کتاب‌های مهمی را انتخاب می‌کنند و این کتاب‌ها می‌تواند مبنایی برای ترجمه باشد زیرا اعضای هیات داوران در بخش ترجمه بسیار مهم هستند. این هیات باید متشکل از افراد صاحب نظر در ترجمه باشند و علاوه بر کارشناسان زبان انگلیسی و عربی، کارشناسان سایر زبان‌های مطرح نیز حضور داشته باشند. اگر افراد صاحب نام در هیات داوران جایزه ترجمه حضور داشته باشند، این موضوع سبب ارتقای سطح مسابقات خواهد شد.»
مدیر انتشارات وزارت خارجه نيز در اين‌باره اظهار می‌کند: «استمرار همکاری با مترجمان برای ترجمه آثار ارزشمند و قابل استفاده برای دانشگاهیان را می‌توان از جمله بسته تشویقی برای مترجمان برشمرد. همچنین قطع همکاری با مترجمان ضعیف و نپذيرفتن کتاب‌های پیشنهادی برای چاپ این قبیل مترجمان از اهرم‌های تنبیهی است.»
مدیر نشر روزنه هم می‌گوید: «وقتي كتابی با ترجمهاي بی‌کیفیت به دست ما مي‌رسد، طبيعتا مورد قبول واقع نمي‌شود. بديهي است مترجمي كه توانايي و تخصص ترجمه را ندارد، كتابش به سختي چاپ مي‌شود و درصد حق‌التاليف وی كاهش مي‌يابد و اين مي‌تواند يكي از اهرم‌هاي تنبيهي يا تشويقي در اين حوزه باشد.»
کتاب‌های ترجمه شده اولويت دارند يا تاليفي‌ها؟
در تولید کتاب‌های سیاسی در کشور ما با توجه به صحبت‌های مترجمان و ناشران، ترجمه نقش و سهم بیشتری در این حوزه دارد. البته ناشران در انتخاب کتاب‌های ترجمه‌ای یا تالیفی برای انتشار نظرهای متفاوتی دارند.
آرمان رضاپورمعتقد است: «مراحل طولانی صدور مجوز، نگاه مميزی و رونق نداشتن ترجمه در بازار آن از مسایلی است که تولید کتاب‌های ترجمه‌ای را برای ناشر دشوار می‌کند.»
هادیزاده مقدم عنوان می‌کند: «وضعیت بازار نشر در ایران حاکی از آن است که بیشتر گرایش‌ها به سوی کتاب‌های ترجمه‌ای است و برای آن هم دلایل گوناگونی وجود دارد. برای مثال در زمینه کتاب‌های دانشگاهی در حوزه‌های مختلف علمی ملاحظه منابع غنی به کار رفته در کتاب‌های ترجمه شده خود عاملی است برای اعتماد بیشتر در میان مخاطبان و ترجیحا خرید راحت آن‌ها.»
صالحی‌طالشاني نيز می‌گوید: «آثار تالیفی روند بسیار کندی دارد و در حوزه علوم سیاسی شاهد ارايه تالیفات کمتری از سوی محققان هستیم. از این‌رو هر قدر بر تعداد کتاب‌های تالیفی افزوده شود و ارايه آن‌ها روند مستمری داشته باشد قطعا ناشران تمایل بیشتری به چاپ آن نسبت به آثار ترجمه‌ای نشان خواهند داد اما از آنجايی‌که آثار تالیفی اندک و روند ارايه آن دارای نوسان است، برای ناشران چاپ کتاب‌های ترجمه‌ای آسان‌تر است.»
اما بهشتی معتقد است: «در انتشارات روزنه معمولا آثار تاليفي راحت‌تر مورد قبول قرار مي‌گيرد. اين مساله نيز به كيفيت نازل برخی ترجمه‌ها و ارتباطات ناشر با نویسندگان یا مترجمان بازمی‌گردد.»
آيا انتخاب كتاب براي ترجمه معیار دارد؟
درباره انتخاب مترجم براي ترجمه كتاب‌هاي سياسي،
ناشران دیدگاه‌های گوناگوني دارند. برخي معتقدند بسياري از آثار ترجمهاي بر حسب مناسبات يا هيجانات روز جامعه انتخاب مي‌شود، برخي هم بر طبق كتاب‌هاي مورد نياز دانشگاهي.
دراين‌باره نظرات ناشران را مرور مي‌كنيم.
حمید هادیزاده عنوان مي‌كند: «کتاب‌ها بنا بر وضعیت و تب و تاب جامعه در مواجهه با برخی رویدادها ترجمه می‌شود، مثلا قرار گرفتن در موقعیت انتخابات عده‌ای را وامی‌دارد تا سراغ ترجمه آثار منطبق با جریانات روز بروند که عمده این جریان‌ها سوژه‌های سیاسی دارند. گاهی صرف علاقه و نظر شخصی اقداماتی برای ترجمه صورت می‌گیرد و مواردی نیز از سوی ناشران سفارش داده می‌شود.»
صالحی‌طالشانی با اشاره به اولویت‌بندی ترجمه در انتشارات وزارت خارجه اظهار می‌کند: «اولویت‌بندی کارهای ترجمه‌ای وجود دارد که آن هم بیشتر مواقع به دلیل ضرورت‌های ناشی از کمبود منابع علمی جدید در برخی از حوزه‌های آکادمیک است. محدودیت‌های بودجه‌ای نیز منجر به گزینش و انتخاب براساس موضوع‌های دارای اهمیت و اولویت می‌شود. آنچه برای ما به عنوان یک انتشارات صاحب اعتبار اهمیت دارد چاپ آثار ارزشمند و مفید برای جامعه علمی کشور است و قطعا ما آثار سفارشی برای انتشار نداریم و تنها نیاز جامعه علمی و دانشگاهی کشور مد نظر ماست.»
بهشتی نيز درباره ترجمه‌های معیارمند می‌گوید: «قطعا محدوديت مترجمان در اين زمينه مي‌تواند يكي از دلايل اين مشكل باشد كه خود دلايل مختلفي دارد. به طور کلی بسیاری از كتاب‌هاي مهم حوزه علوم انسانی به دليل ترس از انتقادهای ویرانگر منتقدان اين حوزه ترجمه نمي‌شود. مثلا كتاب «هستي و زمان» مارتين هايدگر، يكي از كتاب‌هايي است كه دهه‌ها قبل تاليف شده و در ایران نیز طي سالها محل مجادله و مناقشه روشنفکران بوده است اما با وجود این از ترس نقدهای آتشین، نخستین ترجمه‌ها از کتاب مذکور در چهار، پنج سال اخير در ايران به چاپ رسید.»
* گفتوگو با «حسين صالحي‌طالشاني» را اینجا بخوانید.
* گفتوگو با «آرمان رضاپور» را اینجا بخوانید.
* گفتوگو با «حميد هاديزاده مقدم» را اینجا بخوانید.
* گفتوگو با «آرش بهشتي» را اینجا بخوانید.
نظر شما