خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- حکم تحریم استعمال توتون و تنباکو پس از اعطای امتیاز انحصار محصول توتون و تنباکو ایران (از مرحله کشت تا برداشت به مدت پنجاه سال به یک شرکت انگلیسی به دستور ناصرالدین شاه) از سوی مرجع بزرگ شیعیان میرزا‌حسن شیرزای اعتراض عمومی را برانگیخت اعتراضی که نتایج ناگوار واگذاری امتیاز دخالت بیگانگان را از بین برد و به نهضت تنباکو معروف شد. 

 حکم میرزای شیرازی که تکان سختی به ارکان حکومت ناصرالدین شاه قجر داد در حدی که حتی بانوان و نوکران شاه از کشیدن توتون و تنباکو امتناع کردند رسوخ حکم تحریمی (که به کاخ شاه و از طرفی اطاعت عامه مردم از حکم تحریم مایه شگفتی ایرانیان و حیرت خارجیان شد) به روایت کتاب «تحریم تنباکو» به قلم محمدرضا زنجانی در یک جمله با این محتوا «بسم‌الله الرحمن الرحيم اليوم استعمال تنباكو و توتون باي نحو كان در حكم محاربه با امام زمان عليه‌‌السلام است. حرره الاقل محمد‌حسن الحسيني.» خلاصه شد.

اما چرا قرارداد توتون و تنباکو تالبوت منجر به حکم میرزای شیرازی شد چه عواملی باعث حضور روحانیت و صدور فتوا در این قرارداد استعماری شد؟ 

روزنامه اختر، افشاگر قرارداد تنباکو 

ناصرالدین شاه در هر سه سفری که به فرنگ داشت برای کسب درآمد و خرج سفر امتیازاتی به کشورهای بیگانه از جمله روسیه و انگلیس اعطا می‌کرد، قرارداد انحصار توتون و تنباکو در سفر سوم شاه فرنگ دوست قجر رخ داد. ابراهیم تیموری در کتاب «تحریم تنباکو» درباره این قرارداد با اشاره به نقش جرالد تالبوت آورده است: « پس از سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1269  که به تشویق وزیرمختار انگلیس در ایران، سرهنری درومند ولف انجام گرفته بود دولت انگلیس فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و زمینه‌سازی آن را به ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد سالیسبوری (نخست وزیرو وزیر خارجه انگلیس) محول کرد. 

پس از انعقاد قرارداد انحصاری توتون و تنباکو، افراد روشنفکر و وطن‌دوستی که در خارج از کشور از جمله عثمانی(ترکیه امروزی) به سر می‌بردند به کاوش در جزییات این قرارداد پرداختند. فریدون آدمیت در کتاب « شورش در امتیاز رژی» با اشاره به روشنگری‌های ناظم الاسلام کرمانی می‌نویسد: «میرزا آقاخان کرمانی در افشای ماهیت اقتصادی و سیاسی قرارداد تالبوت (امتیاز انحصار تنباکو به شخصی به نام جرالد تالبوت واگذار شد) با ارایه مقالاتی به نقد قرارداد پرداخت که مطالب افشاگرانه وی در روزنامه اختر دست‌اندرکارن تنباکو ایران (زارعین، تجار، مصرف کنندگان توده مردم) را متوجه خسارت‌های زیاد قرارداد تالبوت کرد و علاوه بر آن با طرح این مباحث اذهان تجار را در خصوص امتیاز نامه روشن می کرد و زمینه را برای اعتراض دولت فراهم ساخت.» 

اعلامیه مخالف‌آمیز سید جمال‌الدین اسدآبادی 

پس از جزییاتی که از قرارداد انحصار توتون و تنباکو مطرح شد، سید جمال‌الدین اسدآبادی نیز به مخالفان این قرارداد پیوست. در کتاب خاطرات «حاج سیاح» از نحوه مخالفت سیدجمال الدین اسدآبادی آمده است: «سیدجمال اسدآبادی که در این ایام به دعوت ناصرالدین شاه در تهران به سر می برد، به مخالفت با امتیاز پرداخت و در پی صدور اعلامیه‌ای بر در مساجد، کاروانسراها و سفارتخانه‌ها با این مضمون که «به چه حقی خرید و فروش تنباکویی که خریدار و مصرف کننده آن ایرانی است به بیگانه واگذار شده است.» پس از این اعتراض کتبی سیدجمال به دستور ناصرالدین شاه از کشور اخراج شد.

سپس تجار تنباکو عریضه‌ای که برای شاه نوشتند و به این قرارداد اعتراض کردند اما از سوی شاه به این اعتراض‌ها اعتنایی نشد. بی توجهی شاه به شکایت تجار باعث به‌وجود آمدن اعتراض‌های دامنه‌داری در شهرهای مختلف ایران با حضور روحانیون شد. روحانیونی که نه تنها در کنار مردم به این قرارداد اعتراض کردند بلکه با فرستادن نامه‌هایی پای مراجع را نیز به این نهضت اعتراضی گشودند. 

محمدرضا زنجانی در کتاب «تحریم تنباکو» از نحوه ورود میرزا حسن شیرازی به رهبری اعتراض‌های قرارداد انحصار تنباکو و نقش سیدجمال الدین اسدآبادی می‌گوید: «میرزای شیرازی از همان ابتدا به واسطه نامه‌هایی که از علمای ایران دریافت می کرد و از طریق اخباری که از سوی دامادش سیدعلی اکبر فال در شیراز و آقا منیرالدین بروجردی به وی می‌دادند، از اعطای امتیاز انحصار تنباکو و پیامدهای آن مطلع شده بود. از سوی دیگر سیدجمال‌الدین اسدآبادی نیز که در بصره در تبعید به سر می‌برد، طی نامه‌ای درباره مظالم شاه به میرزای شیرازی نوشت و در آن مسوولیت بزرگی را که علمای دین در دفاع از حقوق مسلمانان دارند، یادآور شد.» 

فتوایی از جنس بیداری ایرانیان 

میرزای شیرازی پس از اطلاع کامل از قرارداد تالبوت (انحصار توتون و تنباکو) با مکاتبه‌هایی که با دربار داشت، سعی کرد ناصرالدین شاه را از این قرارداد و عواقب آن بر حذر دارد اما وقتی از پاسخ‌های شاه قانع نشد و از طرفی نگرانی‌های مکرر روحانیون سراسر ایران و آشفتگی تجار ایرانی را مشاهده کرد فتوا به تحریم تنباکو داد. برخی منابع تاریخی دوره قاجار در انعکاس فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو آورده‌اند: «این فتوا ظرف مدت کوتاهی در سر تا سر ایران منتشر شد و چنان موثر افتاد که وحشتی عظیم دستگاه سلطنت را فراگرفت و حکم به فسخ قرارداد انحصار توتون و تنباکو داده شد. 

تحریم تنباکو در سال 1257 با حکم آیت‌الله میرزای شیرازی شکل گرفت و بازتاب این حکم در جامعه تحت سلطه ناصرالدین شاه قاجار موجب به‌وجود آمدن حرکتی آزادیخواهانه در تاریخ معاصر ایران شد. زیرا مخالفت با واگذاری امتیاز تجارت تنباکو، زمینه‌های همراهی تجددخواهان و روحانیون را در کنار مردم رقم زد و آن‌ها را ترغیب به قیام بر‌ضد استبداد داخلی و استعمار خارجی کرد. 

از تاثیر نهضت تنباکو این جنبش تاریخی در منابع قاجار تفسیرهای فراوانی شده است اما شاید گویاترین تفسیر نگاه ناظم الاسلام کرمانی در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» باشد که می‌گوید:«از ره آورد این مبارزه ملت ایران به خود آمد و اندکی رو به بیداری کرده، چه از این انتفاع امتیاز رژی ملت ایران دانسته می‌شود در مقابل سلطنت ایستاد و حقوق خود را مطالبه کرد.»-