به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» عنوان اثری است که به سرویراستاری جعفر شیرعلینیا به انجام رسیده و به تازگی از سوی انتشارات سایان روانه بازار نشر شده است.
این دایره‌المعارف در واقع تلفیقی از کتاب‌های متنی، تصویری، اطلس گونه و اسنادی درباره تاریخ جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و چگونگی انجام عملیات‌های مختلف در این زمینه است و از این رو کوشیده است تا نظر مخاطبان گوناگون کتاب‌های حوزه جنگ تحمیلی را جلب کند.
محمد درودیان و امیر عبد‌الحسین مفید، به عنوان مشاور بخش محتوایی «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» و حدود چهل محقق و پژوهشگر دیگر در زمینه‌های تحقیقی، هنری و آرشیوی برای تدوین این کتاب همکاری داشته‌اند.
همانند آن‌چه در تدوین دایره‌المعارف‌ها مرسوم است، توضیحات بیان شده هر یک از عناصر به‌کار رفته در کتاب مانند عکس‌ها، پرونده‌ها، نقشه‌ها و نمودار‌ها به تنهایی قابلیت بازگویی تاریخ جنگ هشت‌ساله عراق علیه ایران را دارد.
تصاویر منتشر شده در «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» علاوه بر این‌که صحنه‌های رزم را نمایش داده، مخاطب را با تجهیزات نظامی به‌کار رفته در جنگ ایران و عراق، چون لباس‌های رزمندگان، ابزار رسانه‌ای و تبلیغی جنگ هم آشنا می‌کند.
اطلسی که تلفیقی از نقشه‌های نبرد‌های زمینی، دریایی و هوایی است، برای نخستین‌بار در این کتاب ارایه شده و محققان نزدیک به 200 نقشه مستند‌سازی و بازآفرینی شده را پیش روی مخاطبان قرار داده‌اند.
«دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» از چهار گونه فهرست مطالب بهره می‌برد. نخست، فهرست متنی مطالب که در بر دارنده عنوان‌های ده‌گانه در تدارک جنگ بزرگ، آتش جنگ، ایران در مسیر پیروزی، جنگ فرسایشی، جبهه جدید، آتش و فقط آتش، اقتدار در جنگ، پنجه در پنجه مرگ، پایان آتش و پیروزی بزرگ است. سپس عناوین مربوط به نقشه‌ها از جمله نقشه حمله هوایی ایران به عراق (عملیات کمان 99)، نقشه عملیات والفجر هشت و نقشه‌های عملیات‌های هشت‌گانه کربلا آمده است و در ادامه فهرست جدول‌ها و نمودار‌ها و پرونده‌های ویژه هم به طور جداگانه ارایه شده است.
جعفر شیرعلینیا به عنوان سرویراستار این اثر در مقدمه کتاب پس از اشاره به کوشش‌هایی که از سوی نهاد‌ها و سازمان‌هایی که دغدغه بیان آن‌چه را در جنگ هشت‌ساله تحمیلی عراق علیه ایران گذشت داشته‌اند مانند نهاد‌های مطالعاتی وابسته به ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ و نیز با اشاره به مصاحبه‌ها، خاطرات و یادداشت‌هایی که از مسوولان دوران دفاع مقدس ثبت شده است، می‌نویسد: «روایتی از جنگ که در آن تمام این آثار گوناگون استفاده شده باشد، بدون آن‌که متن پاره پاره به نظر برسد و مخاطب را در شرایط زمان واقعه قرار دهد، دغدغه‌ام در این سال‌ها بوده است... جنس این کتاب نیز روایت است. روایت کسی که در موضوع جنگ ایران و عراق ورود پیدا کرده و سعی دارد آن چه را که دریافته برای مخاطبش از زوایای گوناگون شرح دهد.»
وی در ادامه یادآور شده است: «سعی نموده‌ام آن‌جا که بناست از جبهه عراق چیزی گفته شود حتما روایتی هم از زبان عراقی‌ها داشته باشیم. اگر درباره دخالت‌های آمریکا در جنگ ایران و عراق نوشته‌ایم روایتی هم از نویسندگان و محققان آمریکایی آمده است.»
«دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» در قطع خشتی و مطالب آن در برگه‌های گلاسه و صفحه‌های تمام رنگی فراهم آمده است. هرچند محققان کوشیده‌اند در هر صفحه، مطالب کتاب را با رنگ‌های مختلف از هم تفکیک کنند و به این ترتیب مخاطبان را از آشفتگی ذهنی برهانند اما مطالب دایره‌المعارف قدری با فشردگی در کنار هم چاپ شده‌اند که به نظر می‌رسد اگر در قطع آلبومی منتشر می‌شد، متن کتاب مجال بهتری برای دیده شدن می‌یافت.
این کتاب از زمینه‌های بروز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تا پایان این جنگ را بیان می‌کند و در آخر مقایسه‌ای از موضع‌گیری شورای امنیت سازمان ملل متحد میان جنگ تحمیلی و حمله عراق به کویت ارایه کرده است.
همچنان که شهریور 1359 مقطع بروز جنگ تحمیلی است، در ابتدای هر فصل با جدول‌هایی برجسته‌ترین اقداماتی که تا شهریور سال آتیِ جنگ تحمیلی عراق علیه ایران انجام شده، فهرست شده است. پایان هر فصل هم انواع سلاح‌ها، تجهیزات و ماشین‌آلات به کار رفته در آن مقطع جنگ تحمیلی به تفکیک نمایش داده شده‌اند.
محققان اثر کوشیده‌اند تا اقدامات سیاسی و نظامی را به موازات هم در کتاب پیش ببرند اما روایت جنگ از زاویه اقتصادی تا اندازه زیادی مغفول مانده است. بهتر بود «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» به نحوه مبارزه مردم با تحریم اقتصادی که بر کشور ما در آن سال‌ها تحمیل شده بود هم می‌پرداخت.
از سوی دیگر شاید بتوان «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» را نخستین مجلد از این دایره‌المعارف دانست زیرا بسیاری از وقایع اجتماعی و رویداد‌های فرهنگی که در شهر‌های درگیر و غیر درگیر مستقیم ایران با جنگ به وقوع می‌پیوست و ناشی از تاثیر جنگ و نیز فرهنگ جاری در جبهه‌های دفاع مقدس بود، جایی در این کتاب نیافته است و پرداختن به آن‌ها شاید مجلد دیگری را در این زمینه می‌طلبد.
کوشش شیرعلینیا در خلاصه‌گویی و جلو‌گیری از تَشتت فکری مخاطب قابل تمجید است. با آن که ایجاز نوشتار کتاب در فهم مطالب آن مشکلی به وجود نیاورده است اما آوردن نام کامل افراد یا عملیات‌ها در متن کتاب ضروری به نظر می‌رسید. برای نمونه نگارنده جای نام کوچک سرلشکر شهید جواد فکوری را در کتاب خالی گذاشته است یا نام کامل عملیات بیت‌المقدس را که «الی‌بیت‌المقدس» نام داشته، نیاورده است.
همچنین از آوردن جزییات شناسنامه عکس‌های به کار رفته در متن کتاب خودداری شده و اطلاعات مربوط به نام عکاس و مرکزی که عکس از آن تهیه شده در بخش نمایه آمده است. البته گردآورندگان با موانع گوناگونی در تهیه تصاویر کتاب روبه‌رو بوده‌اند که جزییات این موانع در مقدمه کتاب شرح داده شده است.
به نتیجه نرسیدن پیگیری‌های تدوینگران برای دست‌یابی به منابع تصویری نیروی دریایی ارتش، در انتظار ماندن محققان برای دریافت آرشیو تصویری خبرگزاری ایرنا و امتناع برخی آژانس‌های عکاسی بین‌المللی برای فروش عکس به تدوینگران این مجموعه، از مشکلاتی است که محققان در تهیه عکس با آن‌ها روبه‌رو بوده‌اند.
مخاطب عنوان کتاب را «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» می‌خواند. با توجه به این‌که دایره‌المعارف‌ها نقش با اهمیتی در فرهنگ‌سازی دارند، عنوان «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ عراق با ایران» به منظور نشان دادن تحمیلی بودن این جنگ مناسب‌تر به نظر می‌رسید.
همچنین به نظر می‌رسد روی جلد کتاب می‌توانست سخن بیشتری با مخاطبانش داشته باشد و با تصویری از رشادت یک نظامی ایرانی در صحنه نبرد یا به هر حال، تصویر دیگری غیر از سلاح نظامی، آن هم یک تانک منتشر شود.
پیوست «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» شامل منابع متنی هر فصل به تفکیک، نمایه عکس‌ها و عکاس‌ها، نمایه جدول‌ها، ماخذ‌شناسی و فهرست اعلام می‌شود و کتاب که با تصویری بر صفحه سرخ‌رنگ از نظامیان ایرانی آماده به رزم آغاز شده بود، با تصویری از آزادگانی که به خاک میهنمان بازگشته‌اند، چاپ شده بر صفحه سرخ‌رنگ دیگری پایان می‌یابد.
انتشارات سایان «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» را با جلد سخت، در قطع خشتی و 492 صفحه، با شمارگان پنج‌هزار نسخه و به بهای 395 هزار ریال روانه بازار نشر کرده است.
این دایره‌المعارف در واقع تلفیقی از کتاب‌های متنی، تصویری، اطلس گونه و اسنادی درباره تاریخ جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و چگونگی انجام عملیات‌های مختلف در این زمینه است و از این رو کوشیده است تا نظر مخاطبان گوناگون کتاب‌های حوزه جنگ تحمیلی را جلب کند.
محمد درودیان و امیر عبد‌الحسین مفید، به عنوان مشاور بخش محتوایی «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» و حدود چهل محقق و پژوهشگر دیگر در زمینه‌های تحقیقی، هنری و آرشیوی برای تدوین این کتاب همکاری داشته‌اند.
همانند آن‌چه در تدوین دایره‌المعارف‌ها مرسوم است، توضیحات بیان شده هر یک از عناصر به‌کار رفته در کتاب مانند عکس‌ها، پرونده‌ها، نقشه‌ها و نمودار‌ها به تنهایی قابلیت بازگویی تاریخ جنگ هشت‌ساله عراق علیه ایران را دارد.
تصاویر منتشر شده در «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» علاوه بر این‌که صحنه‌های رزم را نمایش داده، مخاطب را با تجهیزات نظامی به‌کار رفته در جنگ ایران و عراق، چون لباس‌های رزمندگان، ابزار رسانه‌ای و تبلیغی جنگ هم آشنا می‌کند.
اطلسی که تلفیقی از نقشه‌های نبرد‌های زمینی، دریایی و هوایی است، برای نخستین‌بار در این کتاب ارایه شده و محققان نزدیک به 200 نقشه مستند‌سازی و بازآفرینی شده را پیش روی مخاطبان قرار داده‌اند.
«دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» از چهار گونه فهرست مطالب بهره می‌برد. نخست، فهرست متنی مطالب که در بر دارنده عنوان‌های ده‌گانه در تدارک جنگ بزرگ، آتش جنگ، ایران در مسیر پیروزی، جنگ فرسایشی، جبهه جدید، آتش و فقط آتش، اقتدار در جنگ، پنجه در پنجه مرگ، پایان آتش و پیروزی بزرگ است. سپس عناوین مربوط به نقشه‌ها از جمله نقشه حمله هوایی ایران به عراق (عملیات کمان 99)، نقشه عملیات والفجر هشت و نقشه‌های عملیات‌های هشت‌گانه کربلا آمده است و در ادامه فهرست جدول‌ها و نمودار‌ها و پرونده‌های ویژه هم به طور جداگانه ارایه شده است.
جعفر شیرعلینیا به عنوان سرویراستار این اثر در مقدمه کتاب پس از اشاره به کوشش‌هایی که از سوی نهاد‌ها و سازمان‌هایی که دغدغه بیان آن‌چه را در جنگ هشت‌ساله تحمیلی عراق علیه ایران گذشت داشته‌اند مانند نهاد‌های مطالعاتی وابسته به ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ و نیز با اشاره به مصاحبه‌ها، خاطرات و یادداشت‌هایی که از مسوولان دوران دفاع مقدس ثبت شده است، می‌نویسد: «روایتی از جنگ که در آن تمام این آثار گوناگون استفاده شده باشد، بدون آن‌که متن پاره پاره به نظر برسد و مخاطب را در شرایط زمان واقعه قرار دهد، دغدغه‌ام در این سال‌ها بوده است... جنس این کتاب نیز روایت است. روایت کسی که در موضوع جنگ ایران و عراق ورود پیدا کرده و سعی دارد آن چه را که دریافته برای مخاطبش از زوایای گوناگون شرح دهد.»
وی در ادامه یادآور شده است: «سعی نموده‌ام آن‌جا که بناست از جبهه عراق چیزی گفته شود حتما روایتی هم از زبان عراقی‌ها داشته باشیم. اگر درباره دخالت‌های آمریکا در جنگ ایران و عراق نوشته‌ایم روایتی هم از نویسندگان و محققان آمریکایی آمده است.»
«دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» در قطع خشتی و مطالب آن در برگه‌های گلاسه و صفحه‌های تمام رنگی فراهم آمده است. هرچند محققان کوشیده‌اند در هر صفحه، مطالب کتاب را با رنگ‌های مختلف از هم تفکیک کنند و به این ترتیب مخاطبان را از آشفتگی ذهنی برهانند اما مطالب دایره‌المعارف قدری با فشردگی در کنار هم چاپ شده‌اند که به نظر می‌رسد اگر در قطع آلبومی منتشر می‌شد، متن کتاب مجال بهتری برای دیده شدن می‌یافت.
این کتاب از زمینه‌های بروز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تا پایان این جنگ را بیان می‌کند و در آخر مقایسه‌ای از موضع‌گیری شورای امنیت سازمان ملل متحد میان جنگ تحمیلی و حمله عراق به کویت ارایه کرده است.
همچنان که شهریور 1359 مقطع بروز جنگ تحمیلی است، در ابتدای هر فصل با جدول‌هایی برجسته‌ترین اقداماتی که تا شهریور سال آتیِ جنگ تحمیلی عراق علیه ایران انجام شده، فهرست شده است. پایان هر فصل هم انواع سلاح‌ها، تجهیزات و ماشین‌آلات به کار رفته در آن مقطع جنگ تحمیلی به تفکیک نمایش داده شده‌اند.
از سوی دیگر شاید بتوان «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» را نخستین مجلد از این دایره‌المعارف دانست زیرا بسیاری از وقایع اجتماعی و رویداد‌های فرهنگی که در شهر‌های درگیر و غیر درگیر مستقیم ایران با جنگ به وقوع می‌پیوست و ناشی از تاثیر جنگ و نیز فرهنگ جاری در جبهه‌های دفاع مقدس بود، جایی در این کتاب نیافته است و پرداختن به آن‌ها شاید مجلد دیگری را در این زمینه می‌طلبد.
کوشش شیرعلینیا در خلاصه‌گویی و جلو‌گیری از تَشتت فکری مخاطب قابل تمجید است. با آن که ایجاز نوشتار کتاب در فهم مطالب آن مشکلی به وجود نیاورده است اما آوردن نام کامل افراد یا عملیات‌ها در متن کتاب ضروری به نظر می‌رسید. برای نمونه نگارنده جای نام کوچک سرلشکر شهید جواد فکوری را در کتاب خالی گذاشته است یا نام کامل عملیات بیت‌المقدس را که «الی‌بیت‌المقدس» نام داشته، نیاورده است.
همچنین از آوردن جزییات شناسنامه عکس‌های به کار رفته در متن کتاب خودداری شده و اطلاعات مربوط به نام عکاس و مرکزی که عکس از آن تهیه شده در بخش نمایه آمده است. البته گردآورندگان با موانع گوناگونی در تهیه تصاویر کتاب روبه‌رو بوده‌اند که جزییات این موانع در مقدمه کتاب شرح داده شده است.
به نتیجه نرسیدن پیگیری‌های تدوینگران برای دست‌یابی به منابع تصویری نیروی دریایی ارتش، در انتظار ماندن محققان برای دریافت آرشیو تصویری خبرگزاری ایرنا و امتناع برخی آژانس‌های عکاسی بین‌المللی برای فروش عکس به تدوینگران این مجموعه، از مشکلاتی است که محققان در تهیه عکس با آن‌ها روبه‌رو بوده‌اند.
مخاطب عنوان کتاب را «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» می‌خواند. با توجه به این‌که دایره‌المعارف‌ها نقش با اهمیتی در فرهنگ‌سازی دارند، عنوان «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ عراق با ایران» به منظور نشان دادن تحمیلی بودن این جنگ مناسب‌تر به نظر می‌رسید.
همچنین به نظر می‌رسد روی جلد کتاب می‌توانست سخن بیشتری با مخاطبانش داشته باشد و با تصویری از رشادت یک نظامی ایرانی در صحنه نبرد یا به هر حال، تصویر دیگری غیر از سلاح نظامی، آن هم یک تانک منتشر شود.
پیوست «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» شامل منابع متنی هر فصل به تفکیک، نمایه عکس‌ها و عکاس‌ها، نمایه جدول‌ها، ماخذ‌شناسی و فهرست اعلام می‌شود و کتاب که با تصویری بر صفحه سرخ‌رنگ از نظامیان ایرانی آماده به رزم آغاز شده بود، با تصویری از آزادگانی که به خاک میهنمان بازگشته‌اند، چاپ شده بر صفحه سرخ‌رنگ دیگری پایان می‌یابد.
انتشارات سایان «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» را با جلد سخت، در قطع خشتی و 492 صفحه، با شمارگان پنج‌هزار نسخه و به بهای 395 هزار ریال روانه بازار نشر کرده است.
نظر شما