به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، رشته كتابداري در ايران عمري نزديك به 50 سال دارد؛ طي اين سال‌ها رشته كتابداري با فراز و فرودهاي بسياري همراه بوده است. ماهيت ميان‌رشته‌اي كتابداري و اطلاع‌‌‌رساني موجب شده تا هر از چندگاهي اين رشته با تغييرات فراواني روبه‌رو شود.

در حالي كه ورود مباحث جديد به رشته كتابداري نياز به تاليف و ترجمه كتاب‌ را براي اين رشته بيشتر مي‌كند اين سوال مطرح مي‌شود كه كتاب‌هاي موجود در حوزه كتابداري تا چه حد پاسخگوي نياز دانشجويان است. حوزه نشر در اين رشته در سال‌هاي اخير با ورود ناشران خصوصي چون چاپار، كتابدار و ... در كنار ناشران دانشگاهي موجب پوياتر شدن اين بخش شده است. با وجود اين هنوز هم كتاب‌هاي كتابداري و اطلاع‌رساني داراي نواقص و مشكلاتي است كه مي‌توان اين نقص‌ها را در گفت‌وگو با صاحب‌نظران اين رشته دريافت.

اصلي‌ترين سوالي كه مي‌توان براي ورود به حوزه نشر در رشته كتابداري مطرح كرد اين است كه اصولاً چه كساني صلاحيت نگارش كتاب در اين رشته را دارند؟ 

عبدالحسين فرج پهلو، عضو هيأت علمي گروه كتابداري دانشگاه شهيد چمران اهواز در پاسخ به اين پرسش مي‌گويد: در بسياري از منابع موضوعات و مطالب تكراري ديده مي‌شود و اين نيز به اين علت است كه تعداد افراد دست به قلم براي تأليف كتاب كم است؛ البته برخي از جوانان با شور حضور دارند كه كتاب تاليف مي‌كنند، اما تعداد استادان با تجربه براي اين كار كم است.

وي مي‌افزايد: از طرف ديگر بيشتر كتاب‌هاي رشته كتابداري توسط ناشران خصوصي چاپ مي‌شود كه اين ناشران نيز حساسيت كافي مانند ناشران دانشگاهي روي موضوعات و نيز ويرايش كتاب‌ها ندارند و به همين دليل منابع عجولانه چاپ مي‌شود، با وجود اين، اين تلاش‌ها هم ارزشمندند.

به گفته وي، افرادي هم كه مي‌توانند دست به قلم باشند و كتاب بنويسند فرصت كافي ندارند و اين به دليل سياست‌هاي وزارت علوم براي افزايش آمار و ارقام است؛ وزارت علوم تأكيد دارد تا تعداد دانشجو را در مقطع كارشناسي ارشد بالا ببرد در حالي‌كه ما براي همين تعداد دانشجو نيز امكانات كافي و استاد نداريم. 

فرچ پهلو با انتقاد از سياست كمي‌گرايي در وزارت علوم و ضرورت تغيير سياست‌هاي اين سازمان اضافه مي‌كند: گروه‌هاي آموزشي هم بايد با استخدام نيروهاي جديد تقويت شوند و اكنون ما براي استخدام نيرو محدوديت داريم.

كتاب‌ها چه نواقصي دارند؟
تغيير سرفصل‌هاي رشته كتابداري در حالي با سرعت پيش مي‌رود كه شايد تاليف يا ترجمه كتاب در اين حوزه به همان سرعت نباشد. از سوي ديگر ميزان پاسخگو بودن كتاب‌هاي قديمي اين رشته به انتظارات دانشجويان نيز يكي ديگر از نكات مهم در اين بخش است.

فريبا نظري، مدیر گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خوزستان با اشاره به نبود كتاب و منابع براي دروس جديد رشته كتابداري مي‌گويد: پس از تغيير بسياري از دروس و سرفصل‌هاي رشته كتابداري در مقطع كارشناسي و كارشناسي ارشد، منابع و كتاب‌هايي كه بتوان دانشجو را به آن ارجاع داد، بسيار كم تأليف يا ترجمه شده است.

وي معتقد است: مي‌توان پايان‌نامه‌ هاي كارشناسي ارشد رشته كتابداري را به سمت توليد كتاب هدايت كرد چون ما تنها به علم استادان تكيه كرده‌ايم و از پتانسيل‌هاي دانشجويان غافل هستيم.

اما مژده سلاجقه، مدير گروه كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه شهيد باهنر كرمان معتقد است: منابع و كتاب‌هاي رشته كتابداري تكراري است و منابع منسجم و جامعي براي اين رشته تاليف يا ترجمه نشده است.

وي با اشاره به محتواي تكراري منابع و كتاب‌هاي اين رشته مي‌گويد: بيشتر منابع و كتاب‌هاي اين رشته تكراري است، به طور مثال كتابي درباره يكي از موضوعات اين رشته چاپ مي‌شود و بعد از دو ماه دوباره همان مطالب از سوي نويسنده ديگري تاليف مي‌شود. 

سلاجقه مي‌افزايد: همچنين با توجه به تغيير دروس اين رشته منابع مورد نياز براي تدريس تهيه نشده و به همين دليل استاد مجبور است براي گردآوري اطلاعات گاهي به منابعي مراجعه كند كه ارزش تدريس ندارد چراكه مطالب كتاب‌هاي فعلي جامع نيستند و نيازهاي دانشجو را پاسخ نمي‌دهند.

زهره ميرحسيني، عضو هيأت علمي گروه كتابداري دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران نگاه خود را معطوف به بخش ديگري از اين موضوع مي‌كند. وي با انتقاد از نظام تك منبعي در برخي از دانشگاه‌ها مي‌گويد: دانشگاه پيام نور اصرار دارد تا منابع خود را تدريس كند و به همين دليل كتاب‌ها توسط هيأت علمي همين دانشگاه تاليف مي‌شوند، بدون اين‌كه تخصص آن استاد براي موضوع كتابداري بررسي شود. به نوعي منابع تدريس شده در اين دانشگاه تحميلي است. 

وي با اشاره به مراحل نگارش كتاب در حوزه كتابداري مي‌گويد: به صورت كلي روال تاليف كتاب درسي اين‌گونه است كه ناشران موضوعات را به استادان متخصص هر موضوع سفارش مي‌دهند. چنانچه خود مولف نيز پيشنهاد دهنده موضوعي به ناشران باشد توسط هيأت داوري در آن انتشاراتي بررسي و داوري مي‌شود و كمبودها و نقص‌هاي آن بيان  و در صورت تاييد كتاب چاپ مي‌شود. بنابراين اگر نقصي هم در كتاب‌ها مشاهده شود به ناشران مربوط است چراكه اثر داوري درستي نشده است.

اين استاد كتابداري تصريح مي‌كند: بخش زيادي از پديده كتابسازي به ناشر بر مي‌گردد چراكه ناشر موظف است تا توسط يك گروه متخصص، كتاب را داوري كرده و آن را تأييد و چاپ كند.

كتابسازي؛ چرا و چگونه؟
پديده كتابسازي از جمله آسيب‌هايي است كه بسياري از حوزه‌هاي نشر از جمله رشته كتابداري و اطلاع‌رساني را با چالش مواجه كرده است. نبود ضمانت اجرايي براي قوانين حق مولف در ايران، دسترسي به فضاي اينترنت و كپي‌برداري از مطالب ديگران و توليد كتابي بدون كيفيت و ارزش علمي، عدم نظارت و كنترل بر كتاب‌هاي چاپي از سوي ناشران و ساير نهادهاي مرتبط با اين موضوع، نبود نقد و بررسي كتاب‌هاي موجود در اين رشته و نداشتن اخلاق تحقيقاتي شايد از عمده‌ترين دلايلي باشد كه منجر به پديده كتابسازي مي‌شود. 

محسن حاجي زين‌العابديني معاون تحقیق و توسعه مركز اطلاعات و مدارك علمي كشاورزي و دكتراي رشته كتابداري و اطلاع‌رساني درباره پديده كتابسازي در رشته كتابداري و اطلاع‌رساني به ايبنا مي‌گويد: پديده نامبارك كتابسازي در همه زمينه‌ها به وجود آمده و با توجه به سهولت توليد كتاب و صنعت كپي‌برداري، بسياري به راحتي و بدون هيچ عمقي كتاب را با كيفيت پايين چاپ و منتشر مي‌كنند. مسأله‌اي كه به همراه اين موضوع پيش مي‌آيد اين است كه پيدا كردن كتاب و مطلب مناسب از ميان كتاب‌هاي منتشر شده دشوار مي‌شود.

وي مي‌افزايد: اين موضوع براي كساني كه توانايي نقد و ارزيابي آثار را براي استفاده ندارند، مشكلات بيشتري ايجاد مي‌كند و ممكن است افراد كتابي را به اشتباه مطالعه كنند. چون در برخي از اين كتاب‌ها اطلاعات اشتباه زيادي وجود دارد.

وي با بيان اين‌كه كتاب منتشر كردن براي برخي هدف شده است، ادامه مي‌دهد: در حالي‌كه كتاب چاپ كردن يا مقاله منتشر كردن به اين دليل است كه اطلاعات ناب و دقيقي وجود دارد و مي‌خواهيم آن را در اختيار ديگران قرار بدهيم، بنابراين توليد و انتشار كتاب هدف نيست بلكه وسيله‌اي براي انتقال دانش و تجربه به ديگران است. در حال حاضر اشتباهي كه به وجود آمده اين است كه همه فكر مي‌كنند بايد دو سال كار كنند و كتاب چاپ كنند بدون اين‌كه سابقه اين كار را داشته باشند.

معاون تحقیق و توسعه مركز اطلاعات و مدارك علمي كشاورزي معتقد است، براي مقالات منتشر شده در مجلات داوري داريم اما براي كتاب‌هايي كه به ويژه توسط ناشران خصوصي چاپ مي‌شود، داوري وجود ندارد. بنابراين توليد كتاب گاهي راحت‌تر از توليد يك مقاله علمي پژوهشي و يا حتي مقاله علمي ترويجي است. چون براي مقالات داوري‌هاي سختي وجود دارد اما براي چاپ كتاب تنها مجوز وزارت ارشاد لازم است و به محتوا خيلي دقت نمي‌شود.

موسي مجيدي، مدير گروه كتابداري دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران شمال، نيز معتقد است شايد تنها راه مبارزه با پديده كتابسازي بي توجهي به اين كتاب‌ها باشد.

وي مي‌گويد: اگر اين كتاب‌ها به دليل سطح پايين كيفي مخاطب نداشته باشند و مورد اقبال قرار نگيرند به صورت خودكار از چرخه انتشار حذف مي‌شوند.

وضعيت كتاب‌هاي ترجمه
كتاب‌هاي ترجمه شده بخش مهمي از منابع رشته كتابداري و اطلاع‌رساني را تشكيل مي‌دهند. ضرورت ترجمه كتاب‌هاي كشورهاي ديگر به‌ويژه براي مباحث پايه‌اي اين رشته احساس مي‌شود. 

سهيلا علوي، مدير گروه كتابداري دانشگاه خليج فارس بوشهر بر تشكيل گروه‌هايي براي ترجمه كتاب‌ تأكيد مي‌كند و مي‌گويد: گروه‌هايي بايد الويت‌ها را براي ترجمه شناسايي كرده و اين كار را به دست افراد با صلاحيت بسپارند، چون ما خودمان منابع چنداني نداريم و بايد كتاب‌هاي خوب اين حوزه را ترجمه كنيم. از طرف ديگر سازمان‌هايي بايد متولي شوند تا كار اطلاع‌رساني را از كتاب‌هايي كه در دست ترجمه است، انجام دهند.
 
وي خواستار كار گروهي براي تاليف و ترجمه منابع كتابداري شده و تصريح مي‌كند: كار گروهي بويژه براي دروس جديد اين رشته كه بيشتر حالت ميان رشته‌اي بودن دارد، بسيار با اهميت است؛ به طور مثال درباره مباحث آي تي كه وارد رشته كتابداري شده است چنانچه كار گروهي ميان متخصصان آي تي و استادان كتابداري شكل بگيرد نتايج بهتري براي جامعه دانشگاهي ما خواهد داشت.

وي با تأكيد بر نقد كتاب‌هاي تأليف يا ترجمه شده در اين حوزه مي‌افزايد: كتاب‌هايي كه تأليف يا ترجمه مي‌شوند بايد مورد نقد و بررسي قرار گيرند چراكه نقد مي‌تواند به نوعي مانع از كتاب‌سازي در اين حوزه شود.

عصمت مومني، مدير گروه كتابداري دانشگاه علامه طباطبايي نيز عنوان مي‌كند: هر فردي بر اساس انگيزه و نيازهاي مخاطب خود منبعي را ترجمه مي‌كند اما گاهي مشاهده مي‌كنيم علي‌رغم اين‌كه ترجمه سليس و روان است اما موضوعي كه ترجمه شده با اقبال مخاطب مواجه نمي‌شود و مشكلي را هم از جامعه كتابداري حل نمي‌كند. اين موضوعات مورد نياز دانشجويان نبوده و در كلاس‌هاي درس هم مطرح نمي‌شود.

وي تأكيد مي‌كند: البته اين گونه موضوعات و يا كتاب‌ها با توجه به عدم اقبال مخاطبان به صورت خودكار اصلاح و يا از بازار نشر كنار گذاشته مي‌شوند. از سوي ديگر برخي از مراجع نيز مانند كتاب ماه كليات،  منابع و ترجمه‌ها را نقد مي‌كند و از اين طريق نيازها و مشكلات شناسايي مي‌شود.

ظرفيت‌هاي موجود براي تاليف و ترجمه كتاب‌هاي كتابداري 
عبدالرضا نوروزي چاكلي، مدير گروه كتابداري و اطلاع‌رساني سازمان انتشارات سمت با اشاره به ظرفيت‌هاي فراوان انساني براي تاليف و ترجمه كتاب‌هاي رشته كتابداري مي‌گويد: ما در حوزه كتابداري استادان و فارغ‌التحصيلان بسياري داريم و بايد از اين ظرفيت استفاده كنيم. زماني براي اين رشته 100 عنوان كتاب هم وجود نداشت ولي اكنون برخي از ناشران براي اين رشته كتاب‌هاي بسياري چاپ كرده‌اند.

وي با اشاره به نقش وزارت علوم در پويايي حوزه نشر رشته كتابداري مي‌گويد: ما مي‌توانيم در آيين‌نامه ارتقا و ارزيابي وزارت علوم نقش مهمي ايفا كنيم. در حال حاضر مقالات علمي پژوهشي، تاليف كتاب و... هر كدام امتيازي دارند، مي‌توان با بالا بردن امتياز تاليف كتاب به اين حوزه كمك كرد.

نوروزي در همين باره مي‌افزايد: در علوم انساني نگارش مقاله توليد علم غالب محسوب نمي‌شود بلكه توليد كتاب به عنوان علم غالب معرفي مي‌شود. بنابراين اگر مي‌خواهيم حوزه نشر كتابداري را فعال كنيم بايد براي تاليف كتاب‌ها امتياز بيشتري قائل شويم.

در يك نگاه كلي به آنچه كه صاحب‌نظران و استادان اين رشته بيان كردند به نظر مي‌رسد كه مسايل و مشكلات مرتبط با حوزه نشر رشته كتابداري و اطلاع‌رساني و ساماندهي آن نيازمند كار گروهي ميان استادان، ناشران و نيز كميته‌هاي برنامه‌ريزي وزارت علوم است.

وزارت علوم، تحقيقات و فناوري مي‌تواند با تغيير سياست‌ها و افزايش امتيازات علمي تاليف كتاب، انگيزه را در ميان استادان اين رشته بيشتر كرده و همچنين از طريق تعامل ميان كميته برنامه‌ريزي وزارت علوم و نيز مديران گروه‌هاي كتابداري موضوعاتي را براي تاليف يا ترجمه كتاب به استادان پيشنهاد شود.

از سوي ديگر وزارت علوم مي‌تواند با حمايت از رساله‌هاي دانشجويي از ظرفيت‌هاي اين بخش براي توليد كتاب و پوياشدن حوزه نشر استفاده كند.

همچنين از سوي دانشگاه‌ها نيز گروه‌هايي براي تاليف و ترجمه منابع با همكاري استادان و حتي دانشجويان كارشناسي ارشد مي‌تواند فعال شود.

ناشران خصوصي نيز بايد در اين ميان با تشكيل كميته‌هاي داوري، پيش از انتشار كتاب‌ها ميزان پاسخگويي موضوع كتاب به انتظارات دانشجويان، تازگي و عدم موازي كاري در اين باره را بررسي كنند.