به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، آيين نكوداشت ثبت دو ميراث مستند ايران (التفهيم لاوايل صناعه التنجيم اثر بيروني و مجموعه پنج گنج نظامي) در دفتر ثبت حافظه جهاني يونسکو، صبح امروز (8 مرداد) با حضور دكتر اسحق صلاحي، رييس سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران، دكتر محمدرضا سعيدآبادي، دبيركل يونسكو در سازمان ملل، اعضا و كاركنان سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران در مركز همايش‌هاي اين سازمان برگزار شد. 

در اين مراسم، مهندس فريبا فرزام، عضو گروه ارزيابي كميته ملي حافظه جهاني توضيح داد: انتخاب كتاب التفهيم از سوي كتابخانه مجلس شوراي اسلامي پيشنهاد شد و در كنار ساير آثار مورد بررسي قرار گرفت.

وي با اشاره به اينكه ثبت دو اثر در حافظه جهاني مرهون تلاش افرادي است كه در طول سال‌ها گمنام باقي ماندند، يادآور شد: اعضاي گروه ارزيابي كميته ملي حافظه جهاني آثار انتخابي را بازبيني و براي بازنگري نهايي به كميته حافظه جهاني ارسال كردند. محتواي پرونده آثار در قالب فرم و معيارهاي مشخص به انگليسي ترجمه و پس از يك سال و اندي، كميته مشورتي بين‌المللي، نتايج كارشناسانه آثار را اعلام كرد.

فرزام با تاكيد بر اهميت تصحيح و انتشار كتاب التفهيم توسط جلال‌الدين همايي گفت: خوشبختانه اين كتاب در دوران پختگي بيروني براي يك دختر نوآموز ايراني نوشته شده و همايي نيز براساس علاقه و عشق به بيروني، كتاب التفهيم را مورد تصحيح قرار داد. وي در جريان تصحيح اين كتاب از ساير نسخه‌هاي فارسي و عربي، اطلاعات بيشتري به دست آورد به ويژه از وجود نسخه‌اي متعلق به شيخ محمدحسين خدابنده باخبر شد و آن را از علي‌اكبر دهخدا به امانت گرفت و به تصحيح آن همت ‌گماشت.

وي با اشاره به اينكه نسخه التفهيم به تصحيح همايي در سال 1318 توسط مجهزترين كتابخانه آن دوران (كتابخانه مجلس شوراي اسلامي) منتشر شد، توضيح داد: همايي در هيچ دوره‌اي از خواندن و نوشتن درباره التفهيم متوقف نشد و حتي پس از چاپ كتاب نيز يادداشت‌هايي به آن اضافه مي‌كرد و هنگام برپايي هزاره بيروني توانست نوشته‌هاي جديد خود را در ويرايش دوم كتاب بيافزايد.

سپس دكتر محمد باقري، تاريخ‌نگار رياضيات و اخترشناسي عنوان كرد: درباره اهميت محتواي كتاب «التفهيم» اثر ابوريحان بيروني كه موضوع گفتار ماست، نمي‌توان بدون اشاره به شخصيت جذاب و منش والاي مولف اين كتاب سخن گفت.

وي يادآور شد: اگر پيوستگي تاريخي موجود در زبان و ادب فارسي، جريان‌هاي ديني و عرفاني كه نزد ايرانيان وجود داشت درباره علوم هم مطرح بود، امروزه ابوريحان بيروني همپاي حافظ، مولانا و سعدي نزد عام و خاص شهرت و محبوبيت داشت اما به دليل گسست علمي به ويژه پس از دوره تيموري، اين شهرت كم فروغ شد.

باقري با اشاره به اينكه «پروفسور استوارت كندي»، پيشگام پژوهش تاريخ، رياضيات و نجوم دوره اسلامي است، ابوريحان بيروني را ستايش‌انگيزترين دانشمند ايراني خواند و افزود: بيروني در كتاب «آثارالباقيه» بيان مي‌كند كه تعصب چشم‌هاي بينا را كور و گوش‌هاي شنوا را كر مي‌كند و در جاي ديگري در كتاب «ماللهند» بيان مي‌كند كه علم به خودي خود خواستني است و شادي راستين جز به آن فراهم نمي‌شود. وي در كتاب «تجديد نهايات الاماكن» بيان مي‌كند كه سودايي علم است نه سوداگر آن.

اين پژوهشگر و تاريخ‌نگار رياضيات و نجوم با بيان اين‌كه در اين مراسم مجال پرداختن به فراز و نشيب زندگي بيروني نيست، اظهار كرد: در دوران زندگي بيروني به تعبيري اگر غم نان نبود، غم جان بود و اگر از خودكامگي حاكمان مي‌توانستي جان به دربري، ‌از گزند حسد و دسيسه اطرافيان دشوار مي‌توانستي محفوظ بماني. بيروني هم نظير عالمان سراسر تاريخ بايد مرز باريك و حساس ميان ارتباط ناگزير حاكمان و پايبندي به اصول انساني را كه لازمه حقيقت‌پژوهي است، حفظ مي‌كرد.

باقري در ادامه افزود: از منش والاي بيروني برمي‌آيد كه در كنار آثار علمي بي‌نظيري چون «قانون مسعودي» و ده‌ها مقاله و رساله در حوزه‌هاي مختلف علمي، اثري به فارسي براي نوآموزان نجوم تدوين كند. «التفهيم لاوايل صناعه التنجيم» در دو متن عربي و فارسي به جا مانده و متن فارسي را مرحوم جلال‌الدين همايي در سال 1318 (70 سال پيش) براساس نسخه بسيار كهن موجود در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي منتشر كرد و در مقدمه توضيحات و فهرست‌هايي به آن افزود.

وي با تاكيد بر اينكه فهرست 100 واژه و نام سانسكريت در نسخه التفهيم موجود است، يادآور شد: اين كتاب چند بار در ايران تجديد چاپ شد و مورد استقبالي بي‌نظير قرار گرفت، با اين حال اشكالات و افتادگي‌هايي در چاپ همايي است كه هنوز جاي نشر و ويراست تازه‌اي از آن را باقي گذاشته است.

باقري اظهار كرد: متن فارسي كتاب التفهيم با خط سيريليك در 1973 (40 سال پيش) در تاجيكستان منتشر شد. صورت ساده و مختصر شده‌اي از متن فارسي را هم مركز پژوهشي ميراث مكتوب چاپ كرده است. متن عربي التفهيم با چاپ عكسي همراه با ترجمه انگليسي «رمزي رايت» در 1934منتشر شد و ترجمه ايتاليايي به دست «كلوديوچكوتي» در 1994 تدوين اما هنوز منتشر نشده است.

وي درباره كتاب التفهيم توضيح داد: اين كتاب حدود 530 پرسش به همراه پاسخ آنها را در حوزه‌هاي حساب، هندسه، هيات و احكام نجوم پوشش داده است. بخش‌هايي از كتاب نيز در باب اسطرلاب، تقويم و متن فارسي كتاب براي «ريحان بنت حسين خوارزمي» نوشته شده است. 

وي در ادامه افزود: يكي از ويژگي‌هاي قابل توجه كتاب «التفهيم» اثر ابوريحان بيروني كه مرتبط با هدف آموزشي آن است، پيروي نكردن از روش رايج مولفان آثار رياضي است، اين افراد در تعريف عناصر هندسه از نقطه،‌ خط و سطح به حجم رسيدند.

باقري توضيح داد: بيروني از جسم كه محسوس و ملموس است، شروع، سطح را به عنوان مرز جسم،‌ خط را به عنوان مرز سطح و نقطه را به عنوان مرز خط معرفي مي‌كند. وي ظاهرا اين كتاب را به قصد آموزش مباني احكام نجوم تاليف و مقدمات آن را به تفضيل بيان كرده است. وي در آغاز و پايان بخش احكام نجوم، بي‌اعتقادي خود را به اين احكام گوشزده كرده است. 

سپس دكتر بهروز ثروتيان، نظامي‌شناس و پژوهشگر ادبي، درباره ثبت نسخه پنج گنج نظامي گفت: نظامي، از مادري كُرد و پدري دهقان‌زاده  متولد شد. زبان علمي و شعري نظامي آميخته به تازي و سبك شعريش، عراقي و آميخته به كنايات و استعارات عربي است.

وي در ادامه افزود: نظامي پيشرو شاعران اصالت هنر است و با عطار كه داراي اصالت انديشه است، همزمان در شهر نيشابور مي‌زيستند. شاعراني چون صائب تبريزي، حافظ و سعدي از پيروان نظامي محسوب مي‌شوند. در شيوه بيان ادبي نظامي مي‌توان بيان كرد كه تشبيهات، مجازات و استعارات وي قابل فهم اما بيشتر كناياتش دشوار و غيرقابل دسترس اند و البته خود شاعر معتقد است كه هنر شعر در خور فهم همگان نيست.

ثروتيان در ادامه افزود: نظامي در مثنوي «خسرو و شيرين» خود معتقد است كه در هر بيتي طلسمي بسته است و در «هفت پيكر» نيز رمز و اشارات فراواني وجود دارند. نظامي در دوران جواني، علوم قرآني، فلسفه و حكمت را آموزش ديد و با فلسفه يونان آشنا شد و به مكتب عرفان پيوست. وي در تمام عمر، خرد را ارج نهاد و در آغاز هر سطر آثار خود، پس از نام خدا از خرد ياد كرد.