خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتابخانه مجلس، به‌عنوان نخستین کتابخانه رسمی دولتی کشور شناخته می‌شود که بیش از 102 سال قدمت دارد. این کتابخانه، محل نگهداری میراث ماندگار تمدن و فرهنگ کهنسال و بزرگ ایران و اسلام است و به‌عنوان یکی از مراکز علمی و فرهنگی معتبر و مهم در پاسداری از میراث اسنادی در جهان قلمداد می‌شود. رسائل خطی، کتاب‌های چاپی سنگی، سربی و نوین، اسناد تاریخی و ملی ازجمله اسناد مکتوب، عکس‌های تاریخی، قراردادها و فرمان‌های حکومتی دوران قاجار و اسناد دیداری و شنیداری، گزارش‌های دولتی، نشریات و نیز اشیاء موزهای ازجمله مهم‌ترین منابع موجود در این کتابخانه هستند.
مدیریت این مجموعه با منابع ارزشمند آن همواره محل بحث بوده است. اواخر آبان‌ماه بود که برخی رسانه‌ها، از احتمال تغییر رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی خبر دادند. به‌دنبال طرح این گمانه‌زنی، ایبنا تلاش دارد در گفت‌و‌گو با صاحبنظران و کارشناسان حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، علاوه‌بر اینکه نیم‌نگاهی به ریاست ادوار مختلف کتابخانه مجلس شورای اسلامی دارد، ضرورت‌ها درباره تصدی این مرکز مهم را بررسی کند.
سید‌کاظم حافظیان رضوی، استاد پیشکسوت کتابداری دانشگاه‌های تهران، علامه و شهید بهشتی، فردی که در دوران فعالیت خود، کتابخانههای زیادی را دایر، بازسازی و اداره کرده است. وی همچنین مدیرکل مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی، از بناینگذاران مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی، رئیس کتابخانه و انتشارات علمی موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی، رئیس پیشین کتابخانه و انتشارات علمی انستیتو علوم تغذیه‌ای و صنایع غذایی ایران نیز بوده است.
حافظیان رضوی معتقد است، قطعا پشتیبانی اطلاعاتی کتابخانههای مجلس از نگهداری صرف کتاب و سند در کتابخانه مجلس مهم‌تر است. این کارشناس تاکید دارد، مهم‌ترین اتفاق برای کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تدیون اساسنامه است که حفظ جایگاه آن با عمل به مفاد آن محقق می‌شود.
به‌عنوان کتابدار پیشکسوت و با سابقه فعالیت در مراکز کتابخانه‌ای مهم، عملکرد کتابخانه مجلس را در دوره‌های مختلف چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مدیریت کتابخانه، مساله بسیار ظریفی است و بهتر است کتابخانههای مجلس را افراد متخصص اداره کنند؛ هرچند کتابدار بودن صِرف نیز به معنی موفق بودن در کتابخانه مجلس نیست و رئیس کتابخانه مجلس باید یک فرد چند‌وجهی در بخش‌های مختلف باشد تا زمینه پیشرفت همه‌جانبه و با سرعت کتابخانه را فراهم کند؛ البته سابقه مهم و تاریخی که مجلس در دوران مشروطه با وجود رهبران فرهنگ‌دوست و افراد دانشمندی مانند دهخدا دارد، موجب شد افراد مهم، آثار و کتاب‌های ارزشمند خود و دیگران را به‌واسطه آشنایی با آنها به کتابخانه مجلس اهدا کنند و این کتابخانه در کنار آن البته به خرید نسخ خطی نیز پرداخت و همین مساله موجب شد در کنار کتاب، منابع ارزشمندی مانند تابلو، منابع موزهای و اسناد منحصر به فرد در کتابخانه مجلس شورای اسلامی گرداوری شود و به همین دلیل نامش را کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی گذاشتند.حتی لغت‌نامه دهخدا با پشتیبانی کتابخانه مجلس منتشر شد؛ بنابراین به نظر می‌رسد فردی باید مسئول این کتابخانه شود که فقط کتابداری نخوانده باشد، یعنی علاوه بر تخصص کتابداری، در حوزه مدیریت و آشنایی با منابع و وظایف کتابخانه مجلس نیز صاحب تبحر و شرایط لازم باشد.
البته کتابدار بودن فقط شرط لازم است اما اگر مسئول کتابخانه مجلس تخصص و پایه کتابداری را هم نداشته باشد، به نظر می‌رسد، کتابخانه از نگاه تخصصی و رسالت خود دور می‌شود؛ البته این مساله، یک نظر تخصصی در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی است و همه روسای کتابخانه مجلس قطعا توانایی خاصی داشته و دارند.
کتابخانه مجلس تاکنون دوران مختلفی را تجربه کرده و براساس سوابق این روسا، دوران گوناگونی را پشت سرگذاشته اما می‌توان گفت عبدالحسین حائری، مهم‌ترین رئیس کتابخانه مجلس بود و مانند یک نگین در کتابخانه مجلس خوش درخشید. من درس نسخه‌شناسی خود را در مقطع کارشناسی ارشد در محضر استاد حائری و در کتابخانه مجلس گذراندم اما معتقدم استاد حائری یک استاد تمام‌عیار، مرشد راهبر و راهنمای کم‌نظیر در حوزه نسخه‌‌های خطی بود اما همین استاد گرانقدر هیچ‌گاه در جایگاه یک مدیر برنامه‌ریز و کتابدار متخصص برای کتابخانه مجلس مطرح نبوده است، هرچند خدمات او همواره ارزشمند وقابل اتکا بوده و هست.
استاد عبدالحسین حائری نسخه‌شناس متبحری بود که نظریه «بازنویسی تاریخ علم بر اساس بازنویسی فهارس نسخ خطی» را مطرح کرد و این نظریه، جایزه‌ای جهانی را نیز برایش به ارمغان آورد.
درست است، استاد حائری معتقد بود: «اگر تمام نسخ خطی جهان شناسایی نشوند، هر تاریخ علمی که نوشته می‌شود ناقص خواهد بود» این نظریه کاملا درست است. یادم می آید قرار بود برای استاد عبدالحسین حائری بزرگداشتی برگزار کننند و همزمان با آن کتابی نیزمنتشر شود. از من نیز خواسته شد برای این کتاب مقالهای بنویسم. من در این کتاب، مقالهای نوشتم که با استقبال رو‌به‌رو شد. این مقاله با نام «سیر و سلوک نسخ خطی» در آن کتاب منتشر شد که البته نظریه من نیز بود. استاد حائری این هنر را داشت که از روی مُهر‌ها، نشانه‌ها و یادداشت‌های روی کتاب و حتی افراد، متوجه می‌شد، کتاب روزی در کدام کتابخانه بوده است.
انتصاب طولانی برای ریاست کتابخانههای مهم؛ نظریه‌ای ایده‌‌ال
ریاست کتابخانه مجلس را نباید به‌عنوان یک پُست نگاه کرد تا افراد مختلف آن را تجربه کنند. بهتر است نگاه به ریاست کتابخانه مجلس طوری باشد که فرد با پیشینه مدیریتی و البته تخصص و کارایی بتواند در طول سالیان مختلف، به‌عنوان مسئول کتابخانه فعالیت کند؛ البته این نظریه ایده‌الی است و براساس اساسنامه باید هر چهار سال یکبار رئیس کتابخانه مجلس با نظر رئیس مجلس شورای اسلامی انتخاب شود؛ اما انتصاب طولانی برای کتابخانههای مهم در دنیا مسبوق به سابقه است. به‌عنوان مثال، جیمز بیلینگتون (۲۰۱۵-۱۹۸۷) 28 سال رئیس کتابخانه کنگره آمریکا بود و سال‌ها صرفا به فعالیت کتابخانه‌ای پرداخت و روسای جمهور مختلف او را در این مدت تغییر ندادند.
ای کاش یکی از روسای کتابخانه مجلس را 20 سال مانند حائری در کتابخانه مجلس نگه می‌داشتند. در طول 40 سال بعد از انقلاب اسلامی و تشکیل مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مجلس روسای مختلف و متعددی را تجربه کرده اما این روسا تا آمدند، بر مسائل کتابخانه مسلط شوند باید برای رفتن حاضر می‌شدند.
کتابخانه مجالس دنیا برای پشتیبانی اطلاعاتی از نمایندگان آن شکل گرفته است
بررسی کنید چرا کتابخانه کنگره آمریکا را که وابسته به مجلس کشور آمریکاست، با نام کنگره، نامگذاری کردند. دلیل این موضوع چیست؟ در دنیا، کتابخانههای بزرگ برای پشتیبانی اطلاعاتی از نمایندگان آن کشور شکل گرفته است، علت این موضوع این است که تصمیمات نمایندگان مجلس، در زندگی مردم آن کشور اثر مستقیم دارد و اگر یک نماینده مجلس، سواد و تخصص لازم در زمینه فعالیت خود یا یک موضوع مورد بحث در مجلس شورای اسلامی را نداشته باشد، قطعا نمی‌تواند رسالت خود را تخصصی و درست ایفا کند و در این‌جاست که کتابخانه مجلس باید نقش پشتیبانی از اطلاعات را برای آنها ایفا کند.
انتصاب فرد متخصص و جامع‌العلوم برای مدت طولانی شرط موفقیت کتابخانههای مهم است
کتابدار بودن شرط لازم برای ریاست کتابخانه مجلس است، چراکه اکثر کارمندان یک مرکز تخصصی مانند کتابخانه مجلس رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی خواندند و باید با رئیس کتابخانه یک زبان مشترک داشته باشند، اگر رئیس یک کتابخانه با اصطلاحات تخصصی کتابداری آشنا نباشد، چطور میتواند درباره مباحث تخصصی با کارمندان خود صحبت کند؟
مولفه دوم اداره یک کتابخانه، مدیریت تخصصی است و مدیریت کتابخانه به معنای اداره صرف فضا و بخش‌های مختلف کتابخانه نیست و مباحث مهم دیگری نیز وجود دارد که با مدیریت، خودش را نشان می‌دهد. ازجمله مباحاث مهم در اداره کتابخانه مجلس، مساله پشتیبانی اطلاعاتی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی است.
پشتیبانی از نمایندگان مجلس با توانایی علمی مختلف
رئیس کتابخانه مجلس در ابتدای هر دوره مجلس شورای اسلامی میتواند یک رزومه‌ای از نمایندگان مجلس تهیه کند تا کتابداران این کتابخانه بتوانند براساس میزان سواد، اطلاعات، زبان تخصصی و توانایی خاصی که نمایندگان مجلس شورای اسلامی دارند، به آنها در زمینه استفاده از منابع کتابخانه مجلس کمک کنند. کتابخانه مجلس در واقع باید بتواند از این افراد پشتیبانی اطلاعاتی کند.
پشتیبانی اطلاعاتی از نگهداری کتاب و سند در کتابخانه مجلس مهم‌تر است
به نظر من هرجا کتاب مظلوم باشد، کتابخانه و کتابدار نیز مظلوم است، این موضوعات باهم در ارتباطند. بهتر است سطح مطالعه نمایندگان مجلس در حوزه‌های اقتصاد، جامعه‌شناسی، اجتماعی و کتاب‌های روز متناسب با فعالتشان افزایش پیدا کند یا مشاورانی باشند که کتاب‌های مرتبط در این حوزه را بخوانند و برای نمایندگان مجلس درباره محتوا آن سخن بگویند تا آنها از محتوای کتاب‌های روز در حوزه‌های مرتبط خود آگاه باشند؛ اما به راستی سطح مطالعه نمایندگان مجلس چه قدر است؟ چقدر مطالعه در زندگی آنها نهادینه شده است؟
قطعا در کتابخانه مجلس باید افراد متخصصی حضور داشته باشند تا بتوانند به نمایندگان مجلس در موضوع قانونگذاری کمک کنند. آنها می‌توانند چند روز پیش از یک تصمیم‌گیری مهم با جست‌و‌جو در منابع این مرکز، اطلاعات مهم و مرتبط با موضوع را در اختیار نمایندگان مجلس شورای اسلامی قرار بدهند تا نمایندگان بتوانند با آگاهی بیشتر درباره مسائل مختلف تصمیم‌گیری کنند. قطعا این پشتیبانی از نگهداری صرف کتاب و سند در کتابخانه مجلس مهم‌تر است.
یکی دیگر از رسالت‌های مهم کتابخانه مجلس انتشار اسناد و مجلات تخصصی در زمینه‌های ماموریت کتابخانه مجلس است و این موضوع نقش مهمی در اشاعه اطلاعات منابع کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و استفاده پژوهشگران و محققان دارد؟ نظر شما در این زمینه چیست؟
یکی دیگر از فعالیتهای مهم رئیس کتابخانه مجلس، انتشار اسناد و مجلات تخصصی قابل توجه در مجموعه انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. همان کاری که رسول جعفریان انجام می‌داد. خاطرم هست در زمان رسول جعفریان، کتابخانه مجلس در نشر آثار بنیادی که وظیفه کتابخانه مجلس است، بسیار فعال بود. به نظر می‌رسد او در انتشار مجلات تخصصی بسیار خوب عمل کرد، زیرا او با کار نشر، پیوند و نزدیکی عجیبی داشت. من یکی از مخاطبان اصلی مجلات پرمحتوای کتابخانه مجلس بودم.
به یاد دارم در دوره جعفریان، تاریخچه قطار تهران شمال و پل ورسک را در یکی از مجلات تخصصی کتابخانه مجلس خواندم و چقدر این مطلب با تصویر و محتوای خوب تهیه شده بود. به نظر می‌رسد همه کتابخانههای تخصصی و مهم کشور مانند کتابخانه مجلس بهتر است، مجلات و نشریات تخصصی داشته باشند و چه بهتر که انتشار این مجلات و نشریات تخصصی ادامه پیدا کند.
براساس بند ز ماده چهار کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی - همکاری و مشارکت با کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز اسنادی هم‌تراز در اجرای طرح‌های مرتبط با وظایف کتابخانه _ از اهداف وظایف کتابخانه مجلس است. به نظر شما ارتباط کتابخانه مجلس با کتابخانههای کشورهای همسایه و حتی دنیا چطور باید شکل بگیرد و البته حفظ شود؟ چرا در حوزه بینالملل کتابخانه مجلس در این سال‌ها فراز و فرود زیادی را تجربه کرده است؛ مثلا در دوران محمد رجبی، کتابخانه مجلس یک دوره طلایی را در بخش بینالملل تجربه کرد و کتابخانه مجلس در این دوره عضو ایفلا شد. به نظر شما برای اطلاع از دستاوردهای کتابخانه مجالس کشورهای همسایه و حتی دنیا چه کاری باید کرد؟
کتابخانه مجلس ایران باید رصد کند و با جست و جو دریابد در کتابخانه مجلس ترکیه یا عراق چه منابعی برای استفاده نمایندگان مجلس در کتابخانههای این کشورها وجود دارد. کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در ایران بهتر است با کتابخانههای مجالس هم‌تراز خودش در جایگاه پارلمانی به‌ویژه در سطح کشورهای همسایه ارتباط گسترده‌تری برقرار کند.
محمد رجبی، رئیس پیشین کتابخانه مجلس به دلیل اینکه تجربه حضور در یونسکو را داشت و یک مدتی نیز در کتابخانه ملی فعالیت کرده بود، توانست با آدم‌هایی مانند دکتر عباس حری و پوری سلطانی ارتباط برقرار کند و از آنها به‌عنوان یک منبع اطلاعاتی مهم استفاده کند و از این تجربیات در کتابخانه مجلس استفاده کند. او یک کتابخوان حرفه‌ای و اهل فلسفه است و بعد از پُست‌های متعدد به کتابخانه مجلس آمد.
اکنون فضای مجازی کار را برای ارتباط با کتابخانههای دنیا همواره کرده است و همه کتابخانه مجالس در دنیا سایتی برای استفاده دارند؛ بنابراین نیازی به ارتباط حضوری نیست، اما اینکه از سایت‌های کتابخانههای مجلس و مهم دنیا چگونه استفاده کنیم، به هنر رئیس کتابخانه مجلس برمی‌گردد.
رئیس کتابخانه مجلس باید هنر معرفی کردن گنجینه منحصر به فرد کتابخانه خودش را در دنیا داشته باشد و به آنها بگوید من این منابع منحصر به فرد را در این مرکز دارم و شما آنها را ندارید، به این ترتیب کتابخانههای دنیا برای رسیدن به این منابع تشویق می‌شوند و با کتابخانه مجلس ارتباط برقرار می‌کنند.
رئیس کتابخانه مجلس ازطریق قردادهای متقابل میتواند به شناسایی منابع اسلامی و ایرانی مکتوب در کتابخانههای دنیا اقدام کند. این ارتباط میتواند زمینه‌ساز مبادله منابع و شناخت منابع کتابخانه‌ای ایرانی و اسلامی با کتابخانههای مختلف دنیا شود.
نظر شما درباره عضویت کتابخانه مجلس در مجامع بین‌المللی مانند ایفلا چیست. با توجه به اینکه براساس بند ج ماده 4 اساسنامه کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بر عضویت در مجامع ملی و بین‌المللی مرتبط و شرکت در جلسات، گردهمایی‌های مربوط وانجام مطالعات تطبیقی برای بهبود فعالیت‌های‌خدماتی، پژوهشی و اطلاع‌رسانی و بروزنگهداشتن کتابخانه مجلس تاکید شده است؟
(ایفلا) فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های کتابداری است؛ البته در دنیا خیلی از کشورها عضو ایفلا می‌شوند این فدراسیون دپارتمان‌هایی دارد که کتابخانه مجالس نیز می‌توانند‌عضو این بخش‌ها ( دپارتمان‌ها) شوند.
من هرگونه عضویت در مجامع تخصصی و بین‌المللی را تشویق می‌کنم. خودم چندین بار در ایفلا حضور داشتم و می‌دانم حضور در ایفلا تا چه اندازه به متخصصان دیدگاه و ایده می‌دهد، حتی یادم می‌اید باحجت‌الاسلام والمسلمین سید‌محمدعلی احمدی ابهری در یکی از دوره‌های ایفلا حاضر شدیم اما خاطرم هست که هر زمان در ایفلا حاضر می‌شدم، کتابخانه مجلس نیز آن جا نماینده داشت.
کتابخانه مجلس میتواند در انجمن‌ها کلیدی مانند ایفلا و شورای جهانی آرشیو (ایکا) و کمیته‌های مختلف آن براساس نوع فعالیتهای مرتبط خود عضو شود؛ همچنین کتابخانه مجلس براساس نوع فعالیت خود در بخش سند، موزه، کتاب، نسخ خطی، منابع تاریخی میتواند حضور فعالی در مجامع بین‌المللی داشته باشد و عضو انجمن‌های بین‌المللی مرتبط با حوزه‌های فعالیت خود در جهان شود.
براساس بند (د) ماده 4 اساسنامه کتابخانه موزه و مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی، برقراری ارتباط با کتابخانه مجالس سایر کشورها و مبادله آثار علمی وانتشارات کتابخانه‌ای و براساس بند ح این ماده، حفظ و آماده‌سازی، انتشار مدارک، اسناد ، فهارس و ترجمه آنها از وظایف کتابخانه مجلس ذکر شده است. نظر شما دراین باره چیست؟
سوال شما نیاز به ارزیابی میدانی دارد؛ من نمی‌توانم دراین باره بدون ارزیابی و رصد کردن فعالیت روسای ادوار مختلف و کنونی کتابخانه مجلس دراین باره نظر بدهم اما برای ارزیابی و حتی پیشرفت در این زمینه می‌توان نمایندگانی را با تخصص کتابداری و اطلاع‌رسانی مامور رسیدگی به میزان موفقیت کتابخانه مجلس و این بند از اساسنامه در دوران گوناگون کرد و از نتایج آن استفاده کرد.
از نظر شما، مهم‌ترین اتفاق طلایی در ادوار مختلف کتابخانه مجلس، چیست؟
تدوین اساسنامه کتابخانه مجلس، مهم‌ترین اتفاق در طول دوران فعالیت کتابخانه مجلس بود. اساسنامه این کتابخانه را تبدیل به کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی کرد و همه اختیارات قانونی را به کتابخانه مجلس داد. به نظر من این بهترین اتفاق برای کتابخانه مجلس بود البته شرط حفظ این اتفاق خوب این است که به تمام مفاد این اساسنامه به صورت کامل توجه شود.
سه‌شنبه ۲۷ دی ۱۴۰۱ - ۱۱:۱۷
استاد پیشکسوت کتابداری در گفت‌و‌گو با ایبنا؛
شرط حفظ جایگاه اساسنامه کتابخانه مجلس عمل به مفاد آن است
حافظیان رضوی، استاد پیشکسوت کتابداری معتقد است: تدوین اساسنامه کتابخانه مجلس، مهم‌ترین اتفاق در طول دوران فعالیت کتابخانه مجلس بود البته شرط حفظ این اتفاق خوب، عمل به همه مفاد اساسنامه به‌صورت کامل است.
نظر شما