سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - کوروش دیباج: در تاریخ ادبیات فارسی، نامهایی هستند که نهتنها شعر گفتهاند، بلکه شهری را با کلمات خود معنا کردهاند؛ چهرههایی که اصفهان را از جغرافیا به فرهنگ بدل کردهاند. خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) از این پس در قالب پروندهای هفتگی با عنوان «چهرههایی که اصفهان را نوشتند» هر یکشنبه به سراغ بزرگان و مفاخر ادبی، تاریخی و هنری این شهر میرود؛ پروندهای گفتوگومحور که میکوشد با رجوع به نظر و پژوهش صاحبنظران، میراث مکتوب و فکری اصفهان را دوباره خوانش کند و به امروز بیاورد.
آغاز این مسیر، به نام شاعری گره خورده است که در تثبیت غزل فارسی و شکلگیری هویت ادبی اصفهان نقشی بنیادین داشت؛ کمالالدین اسماعیل اصفهانی، شاعری باریکاندیش، مضمونآفرین و از پیشگامان دیوانپردازی منسجم در شعر فارسی. پرداختن به کمال، در حقیقت بازگشت به لحظهای است که شعر فارسی در اصفهان به بلوغی تازه رسید و زبان، حامل تجربههای پیچیده اجتماعی، تاریخی و زیباییشناختی شد. انتخاب او بهعنوان نخستین چهره این پرونده، به مناسبت سالروز زادروزش، فرصتی است برای بازاندیشی در جایگاه شاعری که تأثیرش تا سدهها بعد، در شعر سعدی، حافظ و دیگر بزرگان، امتداد یافت.
در همین چارچوب، خبرگزاری ایبنا در گفتوگویی با محمدرضا ضیاء، پژوهشگر ادبیات کهن فارسی و مصحح دیوان کمالالدین اسماعیل، به سراغ ابعاد کمتر دیدهشده زندگی، شخصیت و شعر این شاعر رفته است؛ گفتوگویی که میکوشد کمال را نهفقط بهعنوان یک نام در تاریخ ادبیات، بلکه بهمثابه یکی از چهرههایی که اصفهان را نوشتند، بازشناسی کند.
با توجه به پژوهشهای موجود، چه ویژگیهای شخصیتی و فرهنگی کمال الدین اسماعیل بیشترین تأثیر را بر خلق اشعار او داشتهاند و این ویژگیها چگونه در شعرهایش بازتاب یافته است؟
کمالالدین اسماعیل، شاعری برجسته و از پیشگامان تثبیت ژانر غزل بود و بهویژه در حوزه اصفهان یکی از نخستین شاعرانی است که دیوان منظمی از خود بر جای گذاشته است. ویژگیهای شخصیتی او، شامل دقت در ظرایف و مضمونپردازی و خلق معانی تازه، بخشی از سبک شعری اوست.
او تلاش کرد مضامین جدید و باریکاندیشانه را وارد شعر کند، که در غزلها و رباعیاتش کاملاً مشهود است و بعدها بر بسیاری از شاعران از جمله سعدی، حافظ و سلمان ساوجی و… و. تأثیرگذار بود.
با توجه به شرایط تاریخی اصفهان در آن دوره، وقایع اجتماعی و مذهبی چه تأثیری بر اشعار کمال داشته است؟
در دوره کمال الدین اسماعیل، تعصبات مذهبی میان فرقههای حنفی و شافعی در اصفهان شدید بود و این دعواها، با خشونت و درگیریهای محلهای همراه بود. بازتاب این فضای اجتماعی و مذهبی را در اشعار او میتوان مشاهده کرد. نمونه مشهور آن شعری است که او به دعواها و کشتارهای فرقهای اشاره میکند:
«تادر دشت هست و جو باره
نیست از کوشش و کشش چاره
ای خداوند آسمان و زمین
پادشاهی فرست خونخواره
تا در دشت را چو دشت کند
جوی خون راند او ز جو باره
عدد هر دوشان بیفزاید
هر یکی را کند بصد پاره»
و حتی در قالب نفرین و تضرع، خواستار پایان خشونت میشود. متأسفانه، خود کمال نیز جزو قربانیان این خشونتها شد، بهویژه پس از حمله مغولان که بخش زیادی از جامعه و فرهنگ اصفهان را تحت تأثیر قرار داد.
سبک شعری کمال الدین اسماعیل نسبت به همعصرانش چه تفاوتی دارد و چه داوریهای نوآورانهای در غزل و رباعی از او سراغ داریم؟
مهمترین شاخص کمال، خلاقیت در معانی و ورود مضامین ظریف و تازه در شعر است. او بنیانگذار سبک خاصی در رباعیات و غزلیات بود و با عدم تقلید صرف، توانست راهی نو در شعر فارسی باز کند. این خلاقیت باعث شد حتی شاعرانی مانند حافظ، قرنها بعد، از آثار او تأثیر پذیرفته و نام کمال را در شعر خود بیاورند.
در تصحیح دیوان کمال اسماعیل اصفهانی توسط شما که نتیجه آن با چاپ کتابی ارزشمند تحت عنوان «دیوان کمال الدین اسماعیل اصفهانی» توسط نشر سخن چاپ شد، چه نسخههای خطی نایاب بیشترین تأثیر را بر نتیجه نهایی داشتهاند و چه نکات تازهای در شیوه شعری و بلاغت اسماعیل آشکار شده است؟
در چاپ جدید دیوان کمال الدین اسماعیل، تمرکز بر رباعیات و غزلیات او بود، چرا که بیشترین تحریف در این بخشها رخ داده بود. با بررسی حدود ۶۰ تا ۷۰ نسخه خطی، بسیاری از نسخههایی که پیشتر در اختیار محققان نبود، در دسترس قرار گرفت. بر اساس این منابع، حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ رباعی جدید به چاپ اضافه شد که قبلاً در چاپهای پیشین وجود نداشت. این نسخهها، زوایای تازهای از جهانبینی، سبک شعری و زندگی کمال را به پژوهشگران امروز معرفی میکند.
در مسیر تصحیح دیوان، چه چالشهایی داشتهاید، به ویژه درباره اختلاف نسخهها و حذف و اضافههای بعدی؟
یکی از چالشهای اصلی، اختلافات نسخههای خطی و اضافات یا حذفهایی بود که طی قرنها رخ داده بود. برخی نسخهها مشکوک به جعل بودند و ما با موازین انتقادی، به انتخاب و ترجیح نسخههای معتبر پرداختیم. همچنین همکاری کتابخانهها متغیر بود؛ برخی مانند کتابخانه مجلس یا کتابخانه ملک همکاری خوبی داشتند، اما برخی کتابخانهها دسترسی به نسخهها را محدود میکردند. با این حال، تلاش شد دیوان به شکل علمی و دقیق تصحیح شود و رباعیات و غزلیات به روایت جدید ارائه گردد.
پژوهش شما چه ابعادی از کمال را که پیشتر مغفول مانده بود، آشکار کرده است؟
پژوهش ما، علاوه بر ارائه رباعیات و غزلیات جدید، به جنبههای تازهای از زندگی کمال، سبک شعری، بلاغت و حتی جزئیاتی از ظاهر و شخصیت او پرداخته است. برای مثال، برخی شعرها درباره وقایع شخصی و اجتماعی و حتی ویژگیهای ظاهری شاعر هستند که پیشتر کمتر شناخته شده بودند.
انگیزه شما برای انجام این پژوهش چه بوده است؟
دیوان کمال اسماعیل پیش از این به سختی در دسترس بود و بسیاری از اشعار او منتشر نشده یا پراکنده بود. انگیزه اصلی ما، گردآوری، تصحیح و ارائه کامل دیوان به پژوهشگران و علاقهمندان ادبیات فارسی بود.
پس از انتشار کتاب، واکنش جامعه علمی و نهادهای فرهنگی دولتی چگونه بوده است؟
هیچ بودجه یا حمایت دولتی برای این پروژه دریافت نکردیم و انتظاری هم نداشتیم. تاکنون هیچ اقدام رسمی از طرف شهرداری، ارشاد یا دانشگاهها برای خرید یا معرفی کتاب انجام نشده است، اما از نظر علمی و پژوهشی، این اثر توجه اهل فن و پژوهشگران را جلب کرده و در عرصه تخصصی ادبیات فارسی با استقبال مواجه و تا کنون دوبار چاپ شده است.
نظر شما