سرویس فرهنگ و نشر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران بهعنوان یکی از مهمترین نهادهای علمی و فرهنگی کشور، نقشی بنیادین در حفظ، گسترش و انتقال دانش بر عهده دارد، زیرا این مجموعه نهتنها محل نگهداری منابع مکتوب و اسنادی ارزشمند است، بلکه حافظ بخشی مهم از حافظه علمی، تاریخی و فرهنگی ایران بهشمار میآید. اهمیت این کتابخانه زمانی دوچندان میشود که مدیریت آن با نگاهی علمی، آیندهنگر و دقیق همراه باشد.
دوره مدیریت دکتر رسول جعفریان، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران شاهد تحولی معنادار در نظم، ساماندهی و رویکردهای علمی بوده است. مدیریت دقیق و آگاهانه او که بر پایه تجربه عمیق پژوهشی و شناخت گسترده از منابع تاریخی و اسنادی استوار است، سبب شده است که این نهاد از یک مخزن صرف منابع، به مرکزی پویا برای پژوهش و تولید دانش تبدیل شود. توجه ویژه به فهرستنویسی علمی، ساماندهی اسناد، حفظ نسخههای خطی و تسهیل دسترسی پژوهشگران به منابع، از مهمترین دستاوردهای این دوره بهشمار میآید.
رسول جعفریان، با درک اهمیت روزآمدسازی کتابخانهها، بر پیوند میان سنت و فناوری تأکید داشت و تلاش کرده است کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را به نهادی همگام با نیازهای پژوهشی معاصر تبدیل کند. نتیجه این رویکرد، افزایش کارآمدی کتابخانه، ارتقای جایگاه آن در میان مراکز علمی کشور و تقویت اعتماد پژوهشگران و دانشجویان به این مجموعه بوده است.
در نخستین روز هفته پژوهش گفتوگویی با او داشتیم و جعفریان در این مصاحبه به سیاستهای کتابخانه مرکزی در حوزه پژوهش در کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تامین منابع علمی دانشگاه تهران اشاره و تاکید کرد که کتابخانه دانشگاه تهران تنها نهادی که گذشته را حفظ میکند، نیست بلکه مسیر آینده پژوهش و اندیشه را هم هموار میسازد.
کتابخانه مرکزی چه جایگاهی در پژوهشهای دانشگاهی دارد؟
تردیدی نیست که کتابخانهها، چه در گذشته و چه امروز، بازوی اصلی پژوهش به شمار میآیند. هر مؤسسه آموزشی پژوهشی، ناگزیر نیازمند کتابخانهای پویا و کارآمد است. از همین رو، از نخستین روزهای تأسیس دانشگاه تهران، در دانشکدههایی چون پزشکی، حقوق و ادبیات، کتابخانههایی شکل گرفت. پس از مدتی، کتابخانه مرکزی تأسیس شد و تا امروز، این مجموعهها که به جز کتابخانه مرکزی، شامل حدود ۵۰ کتابخانه در دانشکدهها و مؤسسات وابسته به دانشگاه تهران هستند به دانشجویان، استادان و کارکنان خدماترسانی میکنند.
کتابخانه مرکزی و دیگر کتابخانههای دانشگاه تهران در حال حاضر چه میزان منابع در اختیار دارند؟
کتابخانه مرکزی بهتنهایی دارای ۲۲۴ هزار عنوان کتاب در نزدیک به ۴۰۰ هزار نسخه است. مجموع منابع کتابخانههای دانشگاه تهران حدود یکونیم میلیون عنوان کتاب را دربرمیگیرد که عمدتاً در حوزه فارسی و عربی است. در بخش لاتین، کتابخانه مرکزی بیش از ۱۰۰ هزار عنوان کتاب در ۱۳۵ هزار نسخه دارد. افزون بر این، ۱۷ هزار و ۲۵۰ نسخه خطی، بیش از ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی، میلیونها برگ سند، هزاران قطعه عکس و نقشه، نزدیک به ۱۵۰ هزار پایاننامه و اشیای دیگر در این مجموعه نگهداری میشود.
چه میزان از این منابع بهصورت دیجیتال در دسترس است و دسترسی چگونه انجام میشود؟
کتابخانه دیجیتال ما در حال حاضر شامل ۳۹ هزار فایل است که به شیوههای مختلف در دسترس قرار میگیرد. تمامی نسخههای خطی، یعنی بیش از ۱۷ هزار نسخه، بهطور کامل و بدون پرداخت هزینه، در اختیار عموم قرار دارد و بیش از ۶ هزار نسخه از آنها نیز در سامانه آذرسا قابل استفاده است. شمار قابل توجهی از کتابهای چاپ سنگی و کتابهای درسی قدیمی نیز دیجیتال شده و در دسترساند.
همچنین بهصورت روزانه، به درخواستهای تهیه نسخه دیجیتال پاسخ داده میشود و در صورتی که مانع حقوقی وجود نداشته باشد، فایلها هم در اختیار متقاضی قرار میگیرد و هم به کتابخانه دیجیتال افزوده میشود. از میان ۱۰۷ هزار پایاننامه موجود، بخش عمدهای از طریق آذرسا قابل استفاده است؛ برخی بهصورت رایگان برای مطالعه دانشجویان و برخی دیگر در برابر پرداخت هزینه.
کتابخانه چه امکاناتی برای مطالعه دانشجویان در داخل کتابخانه فراهم کرده است؟
کتابخانه مرکزی یکی از زیباترین بناهای تهران، مجموعه دانشگاه و در میان بناهای کتابخانه ای در کشور است. این بنا از سال ۵۰ که افتتاح شده، یکسره در اختیار دانشجویان و استادان و پژوهشگران بوده است. تالارهای زیبای آن، به صورت قفسه باز یا بسته، انبوهی از منابع نفیس را در خود جای داده و روزانه در اختیار متقاضیان است. کتابخانه مرکزی، بهجز روزهای تعطیل رسمی، همهروزه از ساعت ۸ صبح تا ۹ شب پذیرای دانشجویان است. البته تالارهای قفسه باز در ساعات عصر محدودترند؛ برای مثال، تالار ایرانشناسی تا ساعت ۴ بعدازظهر و تالارهای اقبال و جمالزاده از ۸ صبح تا ۳:۳۰ فعالاند. تالارهای مطالعه، همانگونه که اشاره شد، تا ساعت ۹ شب باز هستند. روزانه هزاران نفر به کتابخانه مراجعه میکنند. بخش امانت بسیار فعال است و بهطور متوسط، هفتهای حدود هزار جلد کتاب در این بخش در گردش قرار دارد. بخش نفایس نیز در ساعات مشخص به روی پژوهشگران و متقاضیان گشوده است.
فرآیند خرید کتاب و تأمین منابع در کتابخانه مرکزی چگونه است؟
تأمین منابع ما از دو طریق خرید و اهداء انجام میشود. در یک سال گذشته، از آذر سال قبل تاکنون، بیش از ۵ هزار جلد کتاب از طریق خرید و اهداء به مجموعه افزوده شده است. در سالهای اخیر، میزان اهداء به کتابخانه مرکزی افزایش یافته و طبیعی است که در میان آنها نسخههای مکرر نیز وجود داشته باشد که با کتابخانههای دیگر مبادله میکنیم. بهدلیل محدودیتهای مالی، خرید نسخههای خطی بسیار اندک است، اما در مقابل، اسناد تاریخی بیشتری، هم از طریق خرید و هم اهداء، تهیه شده است. در سال گذشته، خانوادههای نظاممافی، اتحادیه و قیصری اسناد ارزشمندی به کتابخانه اهدا کردند. همچنین دوستانی چون دکتر منصور طباطبایی مجموعههای قابل توجهی از اسناد را در اختیار کتابخانه مرکزی قرار دادند که از همه آنان صمیمانه سپاسگزاریم.
روابط کتابخانه مرکزی با دیگر مراکز کتابخانهای چگونه است؟
در سطح دانشگاه تهران، شورای هماهنگی کتابخانهها فعال است که رؤسای همه کتابخانههای دانشگاه در آن عضویت دارند و دستکم هر فصل یک جلسه برگزار میشود. از طریق سامانههای اتوماسیون نیز ارتباط نزدیکی میان کتابخانهها برقرار است، هرچند کتابخانههای دانشکدهها از نظر مالی مستقل و زیر نظر رؤسای همان دانشکدهها اداره میشوند. ارتباط ما با کتابخانههای خارج از دانشگاه بهصورت نظاممند نیست، اما مانند سایر کتابخانهها، در حوزه اطلاعات کتابشناختی از منابع کتابخانه ملی استفاده میکنیم. نظام امانتدهی مشترک با سایر کتابخانهها وجود ندارد. با این حال، سامانه آذرسا همه کتابخانههای دانشگاه را در قالب یک برنامه منسجم گرد هم آورده است.
در زمینه اشتراکگذاری اطلاعات، هیچ محدودیتی برای مراکز علمی قائل نیستیم. بنیاد دایرهالمعارف اسلامی از فعالترین مراکز در استفاده از منابع ماست. مرکز اسناد انقلاب اسلامی در حوزه مطبوعات و نشریات همکاری مستمر دارد. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر نیز در اسکن پایاننامهها با ما همکاری میکند و تبادل کتاب و فایل داریم. بیشترین تعامل ما با مرکز نور قم است و بهدنبال گسترش این همکاریها هستیم.
ارتباط کتابخانه مرکزی با ایرانداک چگونه است؟
رابطه منظم ما با ایرانداک عمدتاً در حوزه پایاننامههاست که بهصورت روتین از دانشگاه تهران به این مرکز ارسال میشود. پایاننامهها در ایرانداک هم برای همانندجویی و هم برای نگهداری و ارائه در سامانههایی مانند گنج مورد استفاده قرار میگیرد. متأسفانه، ایرانداک نسبت به پایاننامههای قدیمی که ما با صرف هزینه و زحمت فراوان اسکن میکنیم علاقهمندی چندانی نشان نمیدهد. انتظار ما این است که ایرانداک بتواند با بهرهگیری از هوش مصنوعی اختصاصی، از سرمایه علمی و محتوایی دانشگاههای دولتی، از جمله منابع ما، استفاده مؤثرتری داشته باشد.
بهجز وبسایت کتابخانه، از چه مسیرهای دیگری منابع در اختیار متقاضیان قرار میگیرد؟
در حوزه پایاننامهها، همکاری نزدیکی با مرکز نور قم داریم و متقاضیان میتوانند با رعایت ضوابط از این طریق نیز به پایاننامههای ما دسترسی داشته باشند. یکی از تحولات مهم اخیر، فعال شدن سامانه «ساینیتو» در سطح متادیتاست. همچنین سامانه «سابیت» که بهتازگی فعالیت رسمی خود را آغاز کرده، بر اساس تفاهمنامه موجود، منابع ما را عرضه خواهد کرد. در واقع، هر آنچه بهصورت فایل در آذرسا موجود است، از طریق سابیت نیز قابل استفاده خواهد بود. سابیت، بهعنوان درگاهی وابسته به پارس آذرش، میتواند نقش مهمی در گسترش دسترسی به منابع ایفا کند.
برنامههای آموزشی کتابخانه برای دانشجویان و فعالیتهای فوقبرنامه چگونه است؟
کتابخانه همواره در حوزه آموزش فعال بوده است. در سال گذشته، دهها جلسه آموزشی در زمینههایی چون فهرستنویسی، سندخوانی، کاربرد هوش مصنوعی در پژوهش و موضوعات مشابه برگزار کردهایم. همچنین برای آموزش استفاده از پایگاههای اطلاعاتی که دانشگاه هزینه قابل توجهی برای اشتراک آنها پرداخت میکند جلسات متعددی برگزار شده است. در طول سال، نمایشگاههایی در طبقه همکف کتابخانه برپا میشود که برخی از آنها جنبهای ابتکاری دارند. برای نمونه، هماکنون نمایشگاه سکههای شیعی نزدیک به یک ماه است که برقرار است. این نمایشگاهها معمولاً با نشستهای علمی در زمان افتتاح یا اختتامیه همراهاند. با این حال، تأکید میکنم که سیاست اصلی ما تمرکز بر تقویت منابع است: خرید کتاب، فهرستنویسی، اسکن و بارگذاری منابع، و پاسخگویی به درخواستهای پژوهشگران دور از کتابخانه. فعالیتهای فوقبرنامه نیز در راستای همین مأموریتها تعریف میشود. بهواسطه این رویکرد، هیچ کتابی برای فهرستنویسی روی زمین نمانده است؛ همه نسخههای خطی فهرست شدهاند و اسناد نیز بهطور مستمر فهرستنویسی میشوند.
وضعیت منابع و کمکهای مالی به کتابخانه مرکزی چگونه است؟
متأسفانه منابع مالی دانشگاه برای پوشش کامل نیازهای ما محدود است. افزون بر این، بر اساس مقررات مالی، بخش عمده هزینههای کتابخانه باید از محل درآمدهای خود تأمین شود که هم زمانبر است و هم عملاً دستاورد مالی چندانی ندارد. بر اساس آمار موجود، کتابخانه مرکزی حدود چهار میلیارد تومان بدهی به امور مالی دانشگاه دارد که وضعیت قابل قبولی نیست. در بخش حامیان، گروهی از خیرین در مواقع خاص به ما کمک میکنند. بنیاد جمالزاده و شماری از دوستانی که مایل به ذکر نامشان نیستند، در حد توان یاری میرسانند. ما بهویژه در حوزه کتاب، نیازمند حمایت هستیم و از دوستان میخواهیم اگر مجموعههای ارزشمند یا افرادی علاقهمند به اهداء میشناسند، آنان را تشویق کنند. همچنین، امکان مشارکت مالی برای خرید کتاب از طریق حساب حامیان کتابخانه وجود دارد. تهیه تجهیزات نیز برای ما اهمیت دارد. در سال گذشته، دو دستگاه اسکنر رومیزی با کمک اهداکنندگان خریداری شد که از آنان سپاسگزاریم. در حوزه نسخههای خطی نیز کمکهایی صورت گرفته که اخبار آن بهزودی منتشر خواهد شد.
کانال فعالی با عنوان «کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران» دارید. محتوای این کانال چیست؟
بله، کانال تلگرامی کتابخانه مرکزی با بیش از ۲۳ هزار عضو، سالهاست در زمینه اطلاعرسانی خبری، کتابی، سندی و تصویری فعال است. روزانه بیش از ده پست در این کانال منتشر میکنیم. تلاش میکنیم فایل برخی آثار قدیمی فاقد مشکل حقوقی را در اختیار مخاطبان بگذاریم و اسناد تازه را بهعنوان نمونه معرفی کنیم تا کاربران با ماهیت آنها آشنا شوند. اخبار داخلی کتابخانه و دیدارها نیز در این کانال منعکس میشود.
علاوه بر این، کانال دیگری با عنوان «کتابکست هوشمند کتابخانه مرکزی» راهاندازی کردهایم که در آن، پادکستهایی از کتابهای حوزه آموزش، پژوهش و تاریخ با بهرهگیری از هوش مصنوعی منتشر میشود. تاکنون، تا تاریخ ۲۵ آذر، بیش از ۱۳۵ پادکست در مدت حدود ۲۰ روز منتشر شده است. باور ما این است که نباید به امانت و مطالعه کتاب کاغذی بسنده کرد؛ بلکه باید با استفاده از امکانات نوین، محتوای کتابها را در قالبهایی مانند پادکست در اختیار دانشجویان و علاقهمندان قرار داد. این کار به ترویج کتابخوانی نیز کمک خواهد کرد.
کتابخانه مرکزی فضایی شبیه موزه نیز دارد. درباره آن توضیح میدهید؟
ما ترجیح میدهیم این فضا را موزه ننامیم، بلکه آن را آینهای از تاریخچه و جایگاه کتابخانه مرکزی بدانیم. این مجموعه که ابتدا با عنوان «محل نگهداری اشیای قدیمی کتابخانه» شکل گرفت، بهتدریج گسترش یافت و هدف آن ایجاد نوعی نگارخانه با رویکرد رسانهای بود.
در این فضا، ویترینهایی شامل کتابهای چاپ سنگی، آثار بریل، کتابهای هنری، مهرهای قدیمی کتابخانه، دستگاههای قدیمی میکروفیلم، عکسهای نفیس، تابلوها، وسایل ضبط صدا، ابزار حروفچینی سربی و اشیای ارزشمند دیگر به نمایش درآمده است. این مجموعه در سالهای ۱۳۹۷–۱۳۹۸ در طبقه چهارم کتابخانه راهاندازی شد، اما بهدلیل دور بودن از دسترس دانشجویان، تصمیم گرفتیم آن را به طبقه همکف منتقل کنیم که بهزودی آماده بازدید خواهد شد.
در اینجا لازم میدانم از دوست قدیمی و مرحومم، آقای دمیرچی، یاد کنم؛ بنیانگذار مؤسسه موزه چاپ در کتابخانه مجلس که متأسفانه بهدلیل سیاستهای نادرست مدیران بعدی از آن مجموعه جدا شد. ایشان یک دستگاه چاپ متعلق به قرن نوزدهم را به کتابخانه مرکزی اهدا کردند که اکنون در طبقه همکف قرار دارد. این نگارخانه را به یاد ایشان برپا کردهایم؛ کسی که از بهترین متخصصان تاریخ چاپ و دستگاههای قدیمی بود. یادش گرامی و روانش شاد.
آیا به غیر از دانشجویان، استادان و کارمندان دانشگاه میتوانند از کتابخانه استفاده کنند؟
طبعاً بله، اما توجه دارید که ما بیش از ۴۰ هزار دانشجو و نزدیک به ۲۵۰۰ استاد و عضو هیئت علمی و هزاران کارمند داریم. درست است که فضاهای کتابخانه دانشگاه هم نسبتاً زیاد است، اما محدودیت فضا و امکانات وجود دارد. به علاوه رفت و آمد در دانشگاه، مسائل و مقررات خاص خود را دارد. ساده ترین شکل آن، گرفتن عضویت موقت است که لازم است فرد هزینه آن را پرداخت کند و کارت یک ماهه، سه ماهه و شش ماهه بگیرد.
به هر حال، رفت و آمد افراد داخل کتابخانه برای مطالعه، برای کتابخانه که منابع مالی محدود دارد، هزینهبر است. باز به دلیل مشکلات اداری، امکان امانت دادن جز برای اعضای رسمی دانشگاه در سطح استاد، دانشجو و کارمند وجود ندارد. با این حال، تمام تلاش خود را میکنیم درخواستهای اسکن خارج از دانشگاه را در محدودهای که مجاز هستیم و از نظر حقوقی مشکل نداریم، جواب دهیم. به هر حال، پیش فرض این است که این کتابخانه ویژه این مجموعه است، و طبعاً در تهران، صدها کتابخانه متعلق به نهاد عمومی کتابخانه ها، نیز کتابخانه ملی، متعلق به همه ملت، و نیز کتابخانه مجلس، باز متعلق به همه وجود دارد. بحث عضویت موقت همچنان هست، اما صرفاً برای مطالعه در داخل کتابخانه است.
نظر شما