سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): بختیار علی، متولد ۱۹۶۰ در سلیمانیه، از برجستهترین چهرههای ادبیات معاصر کردی است. او با رمانهایی چون «آخرین انار دنیا»، «غروب پروانه» و «شهری بر آب» به شهرتی جهانی دست یافت و آثارش به زبانهای فارسی، عربی، انگلیسی، آلمانی و فرانسوی ترجمه شدهاند. علی نویسندهای است که در مرز میان فلسفه و ادبیات و تاریخ و خیال مینویسد. آثار او از نظر ساختار و زبان، امتداد سنت رئالیسم جادوییاند اما ریشه در تجربه زیسته جامعه کرد دارند؛ جامعهای میان جنگ، رؤیا و مقاومت.
رمان «نفرت نوبهاران» نیز در چنین بستری نوشته شده است؛ رمانی که همچون آثار دیگر علی، در لایههای مختلف روایت، استعاره و فلسفه حرکت میکند، اما اینبار تصویری تیرهتر و بیرحمتر از سرنوشت انسان در عصر خشونت بهدست میدهد.
در مرکز روایت این رمان، گیلاس نوبهاران قرار دارد؛ زنی که حضور جسمانیاش محدود است اما از طریق یک عکس، سرنوشت همه شخصیتها و جریان داستان را تحت تأثیر قرار میدهد. این عکس، نه تنها محرک اصلی روایت، بلکه نمادی از میل، سلطه و مقاومت است که خواننده را با پرسشهایی عمیق درباره قدرت، جنسیت و حافظه جمعی روبهرو میکند.
عنوانی که خود، استعاره است
عنوان رمان – نفرت نوبهاران – در خود تناقضی بنیادین دارد. نوبهار، فصل زایش و طراوت است، اما در ترکیب با «نفرت» به فصلی نفرینشده بدل میشود. این تضاد معنایی کلید فهم جهان رمان است؛ جایی که امید و ویرانی و عشق و انتقام، در کنار هم زیست میکنند. همانطور که در بسیاری از آثار علی دیده میشود، واژهها نهتنها حامل معنا بلکه حامل تاریخ و حافظهاند. «نوبهاران» میتواند نماد آرمان آزادی، رستاخیز جمعی یا عشق ازدسترفته باشد؛ اما نویسنده با افزودن «نفرت» آن را آلوده به رنج میکند. گویی حتی بهار نیز در این جهان آلوده است.
روایت و ساختار؛ میان واقعیت و رؤیا
رمان از نظر ساختار، مانند بسیاری از آثار بختیار علی، خطی نیست. او از روایتهای چندلایه، پرشهای زمانی و زاویهدیدهای گوناگون بهره میگیرد. در «نفرت نوبهاران»، داستان حول یک عکس میچرخد؛ تصویری که میان افراد، احزاب، خانوادهها و گروههای سیاسی دستبهدست میشود و مرگ، خیانت و آشوب میزاید. این عکس نماد حقیقتی گمشده یا سرّی سرکوبشده است؛ شیئی که خود به شخصیت بدل میشود.
نویسنده در مصاحبهای گفته بود: «قهرمان در اینجا حرکت و چرخش عکس است؛ نه انسان، نه ایدئولوژی. عکس همان رازی است که هرکس میخواهد از آن بهره ببرد و هرکس به خاطرش میمیرد.» این جمله بهخوبی روح رمان را نشان میدهد: جایی که اشیاء، حافظه و تصویر، مهمتر از شخصیتها میشوند.
در این روایت، زمان پیوسته گسسته میشود. گذشته و حال درهم میآمیزند و مرز خیال و واقعیت فرو میریزد. بختیار علی از روایت خطی پرهیز میکند تا خواننده در جستوجوی معنا مشارکت کند. او در واقع، بهجای نقل یک ماجرا، ساختن جهانی از پرسشها را هدف گرفته است.
تمهای اصلی: قدرت، خشونت، حافظه
در مرکز رمان، مسئله قدرت و خشونت قرار دارد. شخصیتها درگیر نزاعهایی سیاسی و ایدئولوژیکاند، اما ریشه این نزاعها درونیتر از آن است که صرفاً سیاسی باشد. بختیار علی نشان میدهد که چگونه قدرت نهفقط نظامی یا دولتی، بلکه درون روابط انسانی رسوخ میکند: در عشق، در خانواده، در خاطره.
خشونت در این اثر تنها فیزیکی نیست؛ خشونتِ زبان، سکوت و نگاه نیز حضور دارد. در جهانی که حقیقت سانسور میشود، عکس (نماد حقیقت) به عامل مرگ بدل میگردد. این همان تراژدی اصلی است: هر تلاش برای دیدن حقیقت، هزینه دارد.
از سوی دیگر، رمان سرشار از خاطره و حافظه جمعی است. بختیار علی بارها نشان داده که تاریخ برایش تنها گذشته نیست؛ زخم زندهای است که در جسم جامعه ادامه دارد. در «نفرت نوبهاران»، خاطره همچون سایهای همهجا حضور دارد؛ نهفقط در گفتوگوها، بلکه در فضا و توصیف طبیعت. خاک، آب، درخت و باران در این رمان بار استعاری دارند؛ طبیعت در برابر خشونت انسانی سکوت کرده، اما شاهد همهچیز است.
عشق، تنهایی و جستوجوی معنا
در میانه ویرانی و خون، بختیار علی جایی برای عشق نیز میگذارد؛ عشقی که البته آرامشبخش نیست، بلکه زخمی است در دل زخمها. عشق در جهان علی همیشه با جدایی، مرگ یا خیانت همراه است، اما همین شکست است که معنای انسانی را حفظ میکند.
شخصیتهای زن در رمان، گرچه در حاشیهاند، نقشی حیاتی دارند: آنها حامل حافظه و استمرارند، آنگونه که در آثار دیگر نویسنده نیز زنان نگهبان معنا هستند. یکی از منتقدان عرب درباره آثار بختیار علی نوشته است: «او از طریق زنان، تاریخ را بازمینویسد؛ زیرا مردان همواره درگیر قدرتاند و زنان حامل روایتهای پنهان.»
در این رمان، انسانها تنهایند؛ میان آرمان و واقعیت گرفتار و میان عشق و ترس سرگردان. تنهایی در «نفرت نوبهاران» نه فقط احساسی شخصی بلکه وضعیتی فلسفی است؛ انسانِ مدرن کرد، پس از جنگ و ایدئولوژی، تنها مانده است با ویرانهای از باورها.
زبان و سبک؛ شعر در خدمت درد
زبان بختیار علی همواره شاعرانه و موسیقایی است. او از استعاره و تصویر برای بازآفرینی خشونت و درد استفاده میکند. در «نفرت نوبهاران» نیز چنین است: جملات بلند، ریتمی موجدار، و توصیفهایی که گاه به مرز شعر میرسند. اما این شعر در خدمت زیبایی نیست، بلکه در خدمت درد است؛ شاعرانگی در متن علی راهی برای تحمل تراژدی است.
جایگاه و واکنشها
در رسانههای کردی و عربی، اگرچه هنوز نقد مستقلی درباره این رمان منتشر نشده است، اما بختیار علی همچنان بهعنوان نماد ادبیات اندیشمند و فلسفی کرد شناخته میشود. در مجله المدون، نویسندهای عرب او را «نماینده رئالیسم جادویی کردی» خوانده است؛ کسی که از خیال برای بازنمایی واقعیت استفاده میکند.
در ایندیپندنت عربی نیز از آثار او بهعنوان «روایتهای جادوییِ جهان جنگزده» یاد شده است؛ جهانی که در آن تخیل جایگزین گزارش میشود تا بتواند حقیقتی عمیقتر را بازگو کند.
از «نفرین» تا «نفرت»
جالب است که مترجم فارسی بین دو عنوان: «نفرین نوبهاران» و «نفرت نوبهاران» در کشمکش بوده است. این تغییر واژه، هرچند ظاهراً جزئی است، معنایی متفاوت میآفریند. «نفرین» جنبهای ماورایی دارد (نوعی مجازات از سوی نیروهای بیرونی) در حالیکه «نفرت» احساسی انسانی است، زاده رنج و تجربه.
ریشههای فلسفی و سیاسی
بختیار علی در مصاحبهها و مقالاتش بارها گفته که ادبیات برای او وسیلهای برای اندیشیدن است، نه فقط روایت کردن. در «نفرت نوبهاران»، این نگاه فلسفی با دغدغههای سیاسی پیوند خورده است. رمان درواقع پرسشی است درباره امکان انسانبودن در جهانی آلوده به نفرت.
او از خلال استعارههایش میپرسد: آیا میتوان در میان جنگ و ایدئولوژی، هنوز عاشق ماند؟ آیا حافظه درمان است یا زخم؟ و آیا حقیقت ارزش آن را دارد که برایش قربانی شویم؟ این پرسشها، اگرچه در بستر کردستان نوشته شدهاند، جهانیاند و هر خوانندهای را درگیر میکنند.
«نفرت نوبهاران» را میتوان در تداوم آثار پیشین بختیار علی دانست، اما با نگاهی عمیقتر به سیاهی و پیچیدگی انسان. در این اثر، او دیگر تنها به تصویرکردن زخمها بسنده نمیکند، بلکه میکوشد نشان دهد چگونه زخم به بخشی از هویت بدل میشود.
«نفرت نوبهاران» به تازگی با ترجمه آراکو محمودی توسط موسسه انتشارات نگاه منتشر شده است.
نظر شما