سرویس بین‌الملل خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: گرترود استاین (Gertrude Stein)، نویسنده، مجموعه‌دار و میزبان محفل ادبی افسانه‌ای در شماره ۲۷ خیابان فلوغوس پاریس، شاید بزرگ‌ترین اثر هنری‌اش، خودِ او بود؛ شخصیتی که میان جایگاه یک نابغه پیشرو و یک فریبکار متظاهر در نوسان بود. کتاب جدید فرانچسکا وید، «گرترود استاین: زندگی پس از مرگ» (Gertrude Stein: An Afterlife) که در ۷ اکتبر ۲۰۲۵ توسط انتشارات Pantheon منتشر شد، تلاشی است برای فراتر رفتن از این دوگانه ساده‌انگارانه.

وید با کنار زدن غبار تحسین‌ها و تخریب‌ها، نه تنها به سراغ زندگی استاین می‌رود، بلکه به شکل‌گیری «زندگی پس از مرگ» او می‌پردازد؛ فرآیندی که در آن، میراث یک نویسنده در دستان بازماندگان، دانشگاهیان و منتقدان، بازسازی و حتی خلق می‌شود. این کتاب، بیش از آنکه یک زندگی‌نامه صرف باشد، کالبدشکافی مفهوم «میراث ادبی» و نقش‌آفرینان پیدا و پنهان آن است.

محور اصلی کتاب

محور اصلی تحلیل وید و نقطه قوت کتابش، تمرکز بر تصمیمی است که استاین برای کنترل روایت پس از مرگش گرفت: سپردن تمام آرشیو خود – از شاهکارهای منتشرنشده تا فهرست‌های خرید روزمره – به دانشگاه ییل. استاین که از زندگی‌نامه‌نویسان بیزار بود، این میراث مکتوب را نه برای آن‌ها، که برای «پژوهشگران و منتقدان» آینده به امانت گذاشت. هدف او واضح بود: می‌خواست جایگاه خود را نه به‌عنوان یک «چهره مشهور» که با انتشار کتاب پرفروش زندگی‌نامه آلیس بی. توکلاس (۱۹۳۳) به آن دست یافته بود، بلکه به‌عنوان بنیان‌گذار «نوشتار مدرن» تثبیت کند. او می‌خواست پیش از جیمز جویس و تی. اس. الیوت به‌عنوان پیشگام مدرنیسم شناخته شود؛ جایگاهی که به دلیل تأخیر در انتشار اثر کلیدی‌اش، ساخت آمریکایی‌ها، از او سلب شده بود.

وید در بخش دوم کتاب، که به اذعان بسیاری از منتقدان، اصیل‌ترین و درخشان‌ترین بخش آن است، به سراغ همین آرشیو می‌رود. او به جای بازگویی مکرر زندگی استاین – از سال‌های دانشجویی تا پنهان شدن در دوران اشغال فرانسه توسط نازی‌ها – دوربین خود را به روی صحنه پس از مرگ او در سال ۱۹۴۶ می‌چرخاند. در این بخش، با شخصیت‌های جدیدی روبه‌رو می‌شویم: آلیس بی توکلاس، شریک زندگی استاین، که خود را وقف انتشار آثار باقی‌مانده از او می‌کند؛ و گروهی از دانشگاهیان و محققان که برای کشف گنجینه‌های آرشیو ییل با یکدیگر به رقابت برمی‌خیزند.

وید با دسترسی به اسنادی که به‌تازگی در دسترس قرار گرفته‌اند – به‌ویژه یادداشت‌های محققی به نام لئون کتز که تا پس از مرگش در سال ۲۰۱۷ مخفی مانده بود – پرده از حقیقتی تکان‌دهنده برمی‌دارد. او نشان می‌دهد که کتاب زندگی‌نامه آلیس بی توکلاس نه یک تجلیل عاشقانه از یک رابطه پایدار، آن‌گونه که تصور می‌شد، بلکه تلاشی از سوی استاین برای حفظ توکلاس پس از دوره‌ای از تنش و آزردگی بوده است. این کشف، به لطف دسترسی به مصاحبه‌های دیده‌نشده با توکلاس، لایه‌ای عمیق و روان‌شناختی به رابطه پیچیده این دو می‌افزاید و نشان می‌دهد چگونه یک اثر ادبی می‌تواند ابزاری برای ترمیم یک رابطه انسانی باشد.

زندگی‌نامه به‌عنوان تحقیق ادبی

فرانچسکا وید در «گرترود استاین: زندگی پس از مرگ» صرفاً یک راوی نیست؛ او نقش یک کارآگاه ادبی را ایفا می‌کند. با کنار هم قرار دادن نامه‌ها، دفترچه‌های یادداشت و مصاحبه‌های فراموش‌شده، او پازلی را تکمیل می‌کند که قطعاتش تنها به زندگی استاین محدود نمی‌شود، بلکه فرآیند ساخته‌شدن شهرت او را نیز در بر می‌گیرد. همان‌طور که لس‌آنجلس ریویو آو بوکس اشاره می‌کند، این کتاب اهمیت متون «زندگی‌های پس از مرگ» را یادآور می‌شود: اینکه چگونه ویراستاران، ناشران و خوانندگان نسل‌های بعد، آثاری را به شیوه‌هایی می‌گشایند که حتی نویسندگانشان نیز تصور نمی‌کردند.

با این حال، برخی منتقدان به ساختار کتاب نیز خرده گرفته‌اند. اینکه وید نزدیک به نیمی از کتاب را به بازگویی وقایع شناخته‌شده زندگی استاین اختصاص داده و تنها در نیمه دوم به پژوهش بکر و نوآورانه خود می‌پردازد، از نظر برخی، از تمرکز و قدرت اثر کاسته است. به بیان دیگر، اگر کتاب کوتاه‌تر و تماماً وقف تحلیل «زندگی پس از مرگ» استاین می‌شد، شاید دستاورد وید به‌عنوان یک اثر پیشرو در حوزه زندگی‌نامه‌نویسی، طنینی رساتر می‌یافت. با این وجود، کتاب وید یک دستاورد قابل توجه است. او موفق می‌شود تصویری چندوجهی از استاین ارائه دهد که نه صرفاً نابغه است و نه فریبکار، بلکه انسانی پیچیده و هنرمندی است که بزرگ‌ترین اختراعش، بازآفرینی مداوم خود و میراثش بود. این کتاب، دعوتی است به بازخوانی نه تنها آثار استاین، بلکه خودِ فرآیند تاریخ‌نگاری ادبی.

منابع: آمازون و واشنگتن پست