سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، اغراق نیست؛ سهم نابینایان از ۱۱۰ هزار عنوان کتاب تولیدی در سال، یک‌صدم درصد است! ساده‌تر: به طور متوسط فقط ۱۱ عنوان کتاب در سال مناسب‌سازی می‌شود، یعنی نسخه بریل یا صوتی. با این حساب و به قول رئیس سازمان بهزیستی، یک‌میلیون ایرانی با مشکل اختلال بینایی که ۱۵۰ هزار نفر آن‌ها نابینای مطلق هستند، علاوه بر چالش‌های زندگی روزمره از تامین معیشت و اشتغال تا گرفتاری‌های تردد در کوچه و پس‌کوچه‌های ناهموار، به محرومیت‌های فرهنگی ازجمله دسترسی آسان به کتاب؛ ساده‌ترین ابزار کسب آگاهی، مبتلا هستند.

درحالی مسئله کهنه محرومیت فرهنگی نابینایان، با مناسبت‌های سالانه، به اندازه نشست‌های روز «عصای سفید» بدون امید به بهبود اوضاع، در کلام مدیران، رنگ نویی از کهنه‌گی می‌گیرد، دسترس نبودن کتاب برای نابینایان بسیاری از کشورها، آسان‌تر می‌شود. نه اینکه راه حلی برای این مسئله وجود نداشته باشد، اما گویا زور موانع بر راه‌حل‌های قانونی می‌چربد. موانعی از جنس انتظار در صف بررسی در صحن علنی مجلس شورای اسلامی!

ماجرا به ۱۱ سال پیش، ۶ تیرماه سال ۱۳۹۳ برمی‌گردد که ایران معاهده «مراکش» را امضا کرد. این معاهده بین‌المللی می‌گوید:

«افراد ذی‌نفع شامل نابینایان، کم‌بینایان و دیگر افرادی هستند که به دلیل ناتوانی فیزیکی یا بینایی قادر به خواندن نسخه‌های چاپی معمولی نیستند.»

«هیچگونه تخلف حق نشر محسوب نمی‌شود اگر نسخه‌های قابل دسترس آثار منتشرشده برای استفاده انحصاری افراد ذی‌نفع تولید و توزیع شود.»

«نسخه‌های قابل دسترس تنها باید برای افراد نابینا، کم‌بینا یا دارای دیگر ناتوانی‌های خوانشی استفاده شود و هرگونه استفاده غیرمجاز ممنوع است.»

«هدف معاهده ارتقای دسترسی برابر به آثار منتشرشده برای افراد نابینا و کم‌بینا و تسهیل مشارکت آن‌ها در جامعه است.»

بنابراین پیوستن به این معاهده، گام بلندی در مسیر احقاق حق دسترسی عادلانه به ابزار کتاب محسوب می‌شود که ایران ۱۱ سال پیش برداشت اما در همین گام متوقف شد!

دولت چهاردهم ۱۰ سال بعد از خشک شدن امضای ایران پای معاهده، مهرماه سال ۱۴۰۳ گام بعدی را برداشت و براساس اصول (۷۴) و (۷۷) قانون اساسی، لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم‌بینا یا دارای دیگر مشکلات خوانشی به آثار منتشر شده» را برای انجام تشریفات قانونی به مجلس شورای اسلامی تقدیم کرد. یکسال از دومین گام می‌گذرد و همچنان دست در همان حلقه است!

شاید این طور به نظر برسد که بازار نشر کتاب در ایران، سال‌ها است چالش‌های متعددی ازجمله کپی غیرمجاز را تحمل می‌کند و ناشران بدون اطمینان از وجود پشتوانه قانونی، برای حفاظت از کتاب‌هایشان، قادر به اجرای معاهده مراکش نیستند اما آیا می‌توان همچنان حق دسترسی یک‌میلیون فرد مبتلا به اختلالات بینایی را نادیده گرفت؛ به‌ویژه اینکه به گفته رئیس سازمان بهزیستی، ۴۵۰ نابینا و کم‌بینا، به‌عنوان نخبه این جامعه، شناسایی و در پایگاه اطلاعاتی این سازمان ثبت شده‌اند. افرادی که با محاسبه افراد مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های کشور، بیش از این تعداد هستند.

معاهده مراکش که سال ۲۰۱۳ در کازابلانکا متولد شد، درحالی هنوز در ایران، پیچ نهایی را پشت سرنگذاشته که هوش مصنوعی به سرعت به هم زدن معادلات مشغول است.

هوش مصنوعی، معادلات قدیمی دسترسی نابینایان به کتاب را به هم ریخته است. امروزه دیگر لازم نیست سال‌ها منتظر تبدیل یک کتاب به بریل یا صوتی بمانیم؛ مدل‌های هوش مصنوعی می‌توانند متن را به سرعت به نسخه‌های قابل دسترس تبدیل کنند و با دقت قابل قبول، فایل‌های بریل و صوتی تولید کنند.

این فناوری، اگر با چارچوب قانونی معاهده مراکش ترکیب شود، می‌تواند گامی تاریخی در رفع محرومیت فرهنگی افراد دارای مشکلات بینایی باشد ازجمله در ایران باشد.

معاهده مراکش، حتی اگر اجرای آن در کشور ما معطل مانده باشد، همچنان حکم چراغ راه را دارد: قانونی برای حمایت از حق دسترسی افراد نابینا و کم‌بینا به کتاب و آثار منتشر شده. هوش مصنوعی اما این چراغ را روشن‌تر و مسیر را کوتاه‌تر کرده است؛ فرصتی که می‌تواند شکاف چند دهه‌ای میان تولید کتاب و دسترسی نابینایان را پُر کند.

تنها کافی است دولت و نهادهای فرهنگی به جای انتظار در صف بررسی‌های قانون‌گذاری، این ظرفیت فناورانه را به رسمیت بشناسند و با حمایت قانونی و زیرساختی، راه را برای تولید گسترده و سریع کتاب‌های بریل و صوتی باز کنند. در این نقطه، معاهده مراکش دیگر فقط یک سند روی میز نیست؛ بلکه ابزار عملی برای تحقق دسترسی برابر فرهنگی است و هوش مصنوعی، ماشه‌ای است برای فعال شدن این ابزار.

در دنیا چه خبر است؟

تولید کتاب‌های صوتی با هوش مصنوعی

پلتفرم‌هایی مانند ElevenLabs و Respeecher با استفاده از فناوری‌های پیشرفته AI، امکان تولید کتاب‌های صوتی با صدای طبیعی و متنوع را فراهم کرده‌اند. این پلتفرم‌ها به کاربران این امکان را می‌دهند که با انتخاب از میان صدای‌های مختلف، کتاب‌های صوتی با کیفیت بالا تولید کنند. این فناوری‌ها به ویژه برای ناشران و نویسندگان مستقل که به دنبال راهی مقرون‌به‌صرفه برای تولید کتاب‌های صوتی هستند، بسیار مفید است.

تبدیل متون به بریل با هوش مصنوعی

در حوزه تبدیل متون به بریل، شرکت Sensee در کالیفرنیا با استفاده از فناوری AI، توانسته است کتاب‌های آموزشی پیچیده، از جمله کتاب‌های ریاضی و علمی، را در عرض چند ساعت به بریل تبدیل کند. این در حالی است که روش‌های سنتی ممکن است بیش از یک سال زمان ببرند. از سال ۲۰۲۰ تا 2023، Sensee حدود ۱.۵ میلیون کتاب را به بریل تبدیل کرده است.

همچنین، Dot Pad با استفاده از فناوری AI، امکان ترجمه آنی متون از جمله PDF، فایل‌های متنی و صفحات وب را به بریل فراهم کرده است. این دستگاه لمسی به کاربران این امکان را می‌دهد که به صورت آنی به متون بریل دسترسی پیدا کنند.

تولید میلیون‌ها نسخه کتاب با هوش مصنوعی! را باید تجسم رویای نابینایان و کم‌بینایان برای تحقق عدالت در دسترسی به کتاب دانست اما پرسش اینکه انتظار لمس آن در ایران زیر انگشتان افراد نابینا چقدر طول می‌کشد؟