سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - نیلوفر شهسواریان: آثار ترجمهشده و تالیفی فراوانی در بازار کتاب کودک ایران در زمینه آموزش مهارتهای زندگی، مهارتهای فردی و اجتماعی، شناخت احساسات و مفاهیم گوناگون روانشناسی به خردسالان و کودکان دیده میشود. در این میان وزنهی آثار ترجمه مانند بسیاری از حوزههای کتاب در این زمینه از آثار تالیفی سنگینتر است. اما مهم است که کیفیت آثار چگونه باشد، به چه مفاهیمی پرداخته شود تا دغدغه و نیاز زمانهی کودک باشد و همینطور شاعران و نویسندگان با چه سطح از دانشی میتوانند به این کار مشغول شوند.
بهمناسبت روز جهانی و هفته ملی کودک به سراغ سپیده خلیلی، نویسنده و روانشناس کودک و نوجوان، و مریم اسلامی، شاعر و نویسنده کودک و نوجوان، رفتهایم. آنها هردو سالهاست که در آثارشان مخاطبان خود را با مهارتهای زندگی و مفاهیم روانشناسی آشنا میکند. همینطور به قدیمیترین کتاب ایرانی در این حوزه اشاره و به ۸ دستهبندی کتاب در حوزه آموزش مفاهیم روانشناسی به کودکان پرداختهایم.
دستهبندی کتابهای آموزش مفاهیم روانشناسی به کودکان
وقتی سراغ کتابهای آموزش روانشناسی به کودکان میرویم، میبینیم که طیف گستردهای از موضوعات در این زمینه وجود دارد. بهطور کلی این موضوعات به ۸ دسته تقسیم میشود. البته ممکن است یک کتاب در دو یا چند دستهی زیر قرار بگیرد.
۱. کتابهای آموزش هیجانی
هدف از این کتابها آموزش جهت شناسایی، بیان و مدیریت احساسات مانند خشم، ترس، غم، شادی، خجالت و همدلی است.
۲. کتابهای آموزش شناخت خود
مقصود این آثار افزایش آگاهی از بدن، افکار و ذهن، تمرکز و آرامسازی است که بیشتر برای کودکان ۷ سال به بالا مناسب است و با روشهایی چون تمرین ذهنآگاهی، یوگا، تنفس، مشاهدهی احساسات بدون قضاوت صورت میگیرد.
۳. کتابهای مهارتهای اجتماعی
این نوع کتابها آموزش تعامل سالم، ادب، همکاری، دوستی، احترام را دنبال میکنند؛ به عنوان مثال به مفاهیم سلامکردن، نوبتگرفتن در صف، گوشدادن فعال و همکاری میپردازند.
۴. کتابهای مهارتهای زندگی
چنین کتابهایی با هدف آموزش مهارتهای بنیادین مورد تأکید سازمان جهانی بهداشت (WHO) نوشته میشوند که شامل ده مهارت کلیدی است: خودآگاهی، همدلی، ارتباط مؤثر، تصمیمگیری، حل مسئله، تفکر خلاق، تفکر نقاد، مقابله با استرس، مدیریت هیجانها، روابط بینفردی.
۵. کتابهای رشد فردی و عزت نفس
آموزش باور به توانایی، پذیرش اشتباه و پشتکار از جمله اهداف این کتابهاست. مفاهیمی همچون «من میتوانم»، «اشتباهکردن بد نیست» و «تلاش بهتر از نمره است» در این کتابها مطرح میشود.
۶. کتابهای آموزش شناخت و رفتار
در این کتابها بهطور غیرمستقیم با مفاهیم پایه روانشناسی شناختی و رفتاری آشنایی صورت میگیرد و معمولاً نوجوانان مخاطب آنها هستند. افکار منفی، تقویت مثبت، انتخاب و پیامد رفتار از جمله موضوعات مطرح در این کتابها هستند.
۷. کتابهای روانشناسی داستانی / استعاری
هدف این آثار درمان غیرمستقیم یا کمک به درک تجربههای دشوار همچون طلاق، سوگ و اضطراب است و ویژگی آنها زبان استعاری و قصهای، همراه با پایان آرامبخش است.
۸. کتابهای علمیِ روانشناسی
مقصود این کتابها از نامشان مشخص است؛ آشنا کردن نوجوان با مفاهیم علمی روانشناسی، مغز، حافظه و رفتار.
قدیمیترین کتاب کودک در ایران با مضامین روانشناختی
اولین کتابِ منتشرشده برای کودکان که آشکارا و عملاً به آموزشِ مهارتهای زندگی پرداخته، «زندگی کودکان» اثر جبار باغچهبان و منتشرشده در سال ۱۳۰۸ است. این اثر، بهعنوان پیشگام آموزش کودک در ایران شناخته میشود و هدفِ آن تربیتِ رفتارها و آموزههای روزمرهٔ زندگی کودکان بوده است؛ چیزی شبیه آموزش مهارتهای زیستن از جمله عادات، آداب و رفتار اجتماعی ساده.
دو ترس مهم کودک امروز، جنگ و از دست دادن دیگران است
سپیده خلیلی از جمله نویسندگان حوزه کودک و نوجوان است که بهطور تخصصی در زمینه روانشناسی کودک فعالیت کرده و مجموعهها و کتابهای فراوانی برای خردسالان و کودکان و نوجوانان نوشته و ترجمه کرده است. او دارای دکترای روانشناسی بالینی از دانشگاه براون شوایگ آلمان و عضو انجمن روانشناسان کودک ایران است. خلیلی سردبیری مجلات کودک مانند رشد کودک و رشد نوآموز را برعهده داشته است. از آثار او برای کودکان میتوان به «خوشبختیهای خانواده خوشبخت» به تصویرگری سمیه صالح شوشتری از نشر بهنشر، «مهمان انار» به تصویرگری سحر حقگو از نشر پرتقال و «چه کار کنم با نینی؟» به تصویرگری نیلوفر برومند از نشر داستان جمعه اشاره کرد.
به گفته خلیلی دو رویکرد مستقیم در کتابهای کودک وجود دارد، او میگوید: رویکرد اول این است که بهطور مستقیم و علنی به کودک نکات آموزشی را عنوان کنیم. بعضی کودکان با پیام مستقیم ارتباط بهتری ممکن است بگیرند که به سن بستگی دارد؛ هر چه سن پایینتر باشد مفاهیم روانشناسی غیر مستقیمتر است. در سنین بالاتر میتوان مستقیم مفاهیم را منتقل کرد.
این نویسنده و مترجم با اشاره به نقاط قوت نمونههای موفق کتابهای خارجی کودک، بیان میکند: مدت زیادی است که کتابهای نویسندگان ایرانی با مفاهیم روانشناسی را دنبال نکردهام و آثار نویسندگان مختلف را به زبان اصلی خواندهام. نقطه قوت کتابهای موفق خارجی در حوزه کودک که مهارتهای زندگی را آموزش میدهند این است که فقط یک مساله را مطرح میکنند و به آن میپردازند. اما قبلاً که کتابهای تالیفی در ایران را میخواندم مشاهده میکردم چند مساله را در یک کتاب ۲۴ یا ۳۲ صفحهای آوردهاند و این اصلاً خوب نیست و کودک نمیتواند روی مفاهیم تمرکز کند.
خلیلی اضافه میکند: بسیاری از کتابهای کودک با لایههای روانشناسی با الگوبرداری از کتابهای خوب خارجی نوشته شده اما برخی از آنها مناسب فرهنگ ما نیست.
نویسندهی داستان «مامان دوستت دارم» میگوید: ما نویسندگان خوبی در حوزه کودک و نوجوان داریم اما مسالهای که خودم با آن روبهرو شدم این بود که ناشر برای انتشار کتاب به سراغ کتاب ترجمهشده میرود چرا که موفقیتش را نشان داده و از طرفی هزینهی تصویرگری حذف میشود. این اتفاق باعث میشود آثار قوی روی دست نویسنده بماند.
خلیلی با اشاره به تجربیات مراجعانش در جلسات روانشناسیای که در آنها بهعنوان روانشناس حضور دارد، در مورد مسائل امروز کودکان توضیح میدهد: پدیدهای که امروز در کودکان، وقتی مراجعه کردهاند، با آن مواجه شدهام، وحشت از جنگ است. با وجود سپری کردن جنگ ۱۲ روزه، همچنان بچهها با هر صدای بلندی از جا میپرند و صداهای جنگ برایشان تداعی میشود. به نظرم مفاهیمی مانند جنگ و صلح و پیدا کردن آرامش در کتابها بسیار مورد نیاز کودکان است تا نویسندگان بیشتر به آن بپردازند.
او میگوید این روزها یکی دیگر از دغدغههای کودکان ترس از دست دادن عزیزان است و ادامه میدهد: برای خودم جالب بود که این مساله از بقیه مسائلی که کودک در زندگی با آن مواجه میشود، اثرگذارتر و عمیقتر بوده است. به مفهوم مرگ فردی که دوستش دارند بهقدر کافی پرداخته نشده و بچهها خیلی با این موضوع درگیر هستند. مساله این است که پدر و مادر بلد نیستند با کودک ارتباط برقرار کنند. مرگ یک مفهوم عادی در زندگی است و خانوادهها گاهی برای آنکه کودکان ناراحت نشوند، ممکن است کودک را به مراسم ختم نبرند و یا در موردش صحبت نکنند اما در این صورت کودک با این مفهوم آشنا نمیشود که مرگ مانند بقیه پدیدهها همچون ازدواج و تولد امری گریزناپذیر است. شاید آدمها ازدواج نکنند اما از مرگ نمیتوان فرار کرد.
مفهوم امید و معنا برای کودک امروز حیاتی است
مریم اسلامی از جمله شاعران و نویسندگانی است که چه به صورت انفرادی و چه با شاعران و نویسندگان دیگر همکاری کرده تا خردسالان و کودکان را به دنیای شعر و داستان همراه با مفاهیم روانشناسانه و مهارتهای زندگی همراه کند. او مجموعه «مهارتهایی برای زندگی بهتر» را به همراه زهرا موسوی سروده و در انتشارات با فرزندان منتشر کرده و کتاب «آموزش مهارتهای زندگی با ۴۸ قصه» را به همراه فرشته امینی نوشته و آن را در انتشارات نغمه نواندیش به چاپ رسانده است. اسلامی همچنین اشعاری از شاعران خارجی گوناگون را به فارسی برگردانده که از آن جملهاند مجموعه کتاب «اولین احساسات من» از انتشارات پرتقال و «مجموعه بچههای شاد» از نشر چکه.
مریم اسلامی در مورد اهمیت آموزش مفاهیم و مهارتها در قالب شعر به کودک توضیح میدهد: شعر یک زبان عاطفی و موسیقایی است و به دلیل عاطفیبودن، بیشتر به دل مینشیند و به دلیل ریتمیکبودن بیشتر در حافظه میماند. وقتی مفهومی از راه احساس و زیبایی به کودک میرسد، در ذهنش میماند و تبدیل به تجربهی درونی میشود، نه فقط دانستهای بیرونی. بنابراین شعر میتواند بهترین وسیله برای آموزش غیرمستقیم مهارتهای زندگی، اخلاق، دوستی، مسئولیتپذیری و احترام به طبیعت باشد.
وی با اشاره به اینکه برای آموزش مفاهیم به کودکان بسیار زیاد از علم روانشناسی کمک گرفته است، بیان میکند: معتقدم شاعر کودک بدون شناخت روانشناسی کودک بهویژه روانشناسی رشد، مثل کسی است که در تاریکی راه میرود. شاعر کودک باید بداند ذهن و احساس کودک در هر سن چه ویژگیهایی دارد، چه چیزهایی دغدغههای او را تشکیل میدهد، چه چیزهایی ذوقزدهاش میکند و مراحل یادگیری او کداماند. من معمولاً پیش از نوشتن دربارهی یک موضوع، منابع روانشناسی یا تربیتی مربوط به آن را مطالعه میکنم تا زبان و محتوای اثرم با سن مخاطب متناسب باشد.
اسلامی با توجه به شرایط زیست کودکان امروز برای پاسخ به اینکه آنها به کدام مفاهیم و مهارتها بیشتر نیاز دارند تا در کتابها به آنها پرداخته شود، توضیح میدهد: کودکان امروز در دنیایی پر از اطلاعات، رقابت و سرعت زندگی میکنند و از احساس، ارتباط انسانی و آرامش فاصله گرفتهاند. بهنظرم بیش از هر چیز باید یاد بگیرند چطور احساسات خود را بشناسند و بیان کنند. پس آموزش مهارتهایی مثل خودآگاهی، همدلی، کنترل خشم و پذیرش تفاوتها مهم است. از طرف دیگر، مفهوم امید و معنا برای کودک امروز حیاتی است. او باید بداند حتی در جهانی پر از تغییر و چالش، میتواند نقش مثبت و موثری داشته باشد. علاوه بر اینها مفاهیمی مثل دوستی با طبیعت، مسئولیتپذیری، تفکر انتقادی، همکاری و مراقبت از محیط زیست هم بسیار مهماند.
شاعر «توتو باد بیا بیا» در پاسخ به این سوال که آیا میشود برای کودکان شعری گفت که هم تخیل و احساس داشته باشد و هم با آموزش مفاهیم همراه باشد، میگوید: بهنظرم تخیل و احساس و آموزش نهتنها در تضاد با هم نیستند، بلکه اگر درست کنار هم بنشینند، شعر را مؤثرتر و ماندگارتر میکنند. شعر کودک اگر فقط آموزشی باشد، خشک و بیروح میشود، و اگر فقط تخیلی باشد، ممکن است از زندگی واقعی کودک فاصله بگیرد. شاعر کودک باید میان تخیل و معنا تعادل برقرار کند و مفاهیم را در دل یک تصویر شاعرانه و خیالانگیز پنهان کند، طوری که کودک با لذت کشفش کند، نه اینکه آن را به طور مستقیم بشنود.
اسلامی در مورد تفاوت شعر و داستان برای آموزش مفاهیم تاکید میکند: داستان با روایت، همدلی و کنش پیش میرود و کودک با همذاتپنداری، خودش را جای شخصیتها میگذارد. شعر اما مفاهیم را فشردهتر و احساسیتر منتقل میکند و تخیل کودک را زنده نگه میدارد. اگر بخواهم سادهتر بگویم، داستان «راه میبرد» و شعر «بیدار میکند». من گاهی مفهومی را در شعر میکارم و در داستان آن را پرورش میدهم.
این شاعر حوزه کودک و نوجوان در مورد اینکه چه کارهایی میکند تا با مخاطب کودک ارتباط برقرار کند، میگوید: «زبان ساده و صمیمی و زاویه دید کودکانه باعث ارتباط مخاطب کودک با اثر میشود. زاویه دید نزدیک به کودک زمانی به دست میآید که به کودکان دقت کنیم و دریابیم که از چه چیزهایی میترسند، چه آرزوهایی دارند و چه چیزهایی برایشان جالب، عجیب یا خندهدار است. سعی میکنم صدای آنها را در شعرهایم حفظ کنم. بهنظرم دلیل ارتباط شعرهایم با بچهها همین صمیمیت و همزبانی است. از بالا با آنها حرف نمیزنم، بلکه کنارشان مینشینم و از کشف جهان با زاویه دید آنها لذت میبرم.
شاعر «شعرهایی برای دختربچهها» در مورد اینکه مخاطب کودک در شعر ایرانی چقدر جدی گرفته میشود و کتابهای شعر برای این گروه سنی، چقدر برای آموزش مفاهیم روانشناسی و مهارتهای زندگی موفق بودهاند، اذعان میکند: در سالهای اخیر پیشرفتهای خوبی در شعر کودک داشتهایم، اما هنوز راه زیادی در پیش است. گاهی شعر کودک بیش از حد به آموزش مستقیم گرایش دارد و تخیل، تصویر و کشف در آن کمرنگ میشود. یا برعکس، فقط بازی با آواها و واژههاست و پیام خاصی ندارد. ما باید تعادلی بین این دو برقرار کنیم. وقتی شاعر، کودکان را جدی بگیرد و برای ذهن و احساس آنان احترام قائل باشد، شعر خودبهخود مفهومی و دارای ابعاد روانشناسانه هم میشود، بیآنکه بخواهد شعار دهد یا مستقیمگویی کند.
وی همچنین میگوید: معمولاً کتابهایی دربارهی رشد شناختی و عاطفی کودک میخوانم. از میان نویسندگان خارجی، آثار ژان پیاژه، دنیل گلمن، جی سیگل، برونو بتلهایم و لورا برک برایم الهامبخش بودهاند. از میان منابع فارسی هم نوشتههای دکتر سیروس عظیمی، فرشته یاراحمدی و محمد خدایاری فرد را دربارهی دنیای درونی کودک، شخصیت و مراحل رشد او دنبال میکنم. علاوه بر کتابها، تماشای رفتار واقعی کودکان برایم بزرگترین منبع شناخت است چون هیچ نظریهای جای دیدن و شنیدنِ خودِ کودک را نمیگیرد.
نظر شما