سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - کتاب «نیرنگستان»، گنجینه‌ای از متن‌های اوستایی و پهلوی به تصحیح داراب دستور پشوتن سنجانا و مقدمه فریدون فضیلت از سوی انتشارات برسم منتشر شده است. ترجمه پیشگفتار، ترجمه پیش‌درآمد، تصاویر متن پیشگفتار و پیش‌درآمد و متن پهلوی و اوستایی نیرنگستان فهرست این کتاب را تشکیل می‌دهد.

کتاب «نیرنگستان» در اواخر سده نوزدهم میلادی به قلم داراب دستور پشوتن سنجانا نگاشته و چاپ سنگی آن در هند منتشر شده است. فریدون فضیلت پیشگفتار و پیش‌درآمد این اثر را از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه کرده، و اکنون این کتاب با متن خطی اوستایی و پهلوی از سوی نشر برسم بازچاپ شده است.

داراب دستور پشوتن سنجانا‏‫ (۱۸۵۷ - ‏۱۹۳۱ م‌.‏) دومین فرزند دستور پشوتن بهرام سنجانای نام‌آور در هجدهم نوامبر ۱۸۵۷ م در شهر بمبئی هندوستان دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در بمبئی گذراند و سرانجام در سال ۱۸۸۰ م دانشنامه خود را از دانشگاه انگلیسی (Elfinston) با رتبه‌ای ممتاز دریافت کرد. در دوران تحصیل، به‌واسطه نبوغ بسیار و پیشرفت سریع در فراگیری زبان‌های باستانی (اوستایی، پهلوی، ساسنکریت) موفق به اخذ یک مدال طلا و نشان لیاقت می‌شود. همزمان با پژوهش در نسک باستانی به فراگیری زبان‌های فرانسه و آلمانی نیز همت می‌گمارد که مایه تتبعات و پژوهش‌های سودمندی در آینده او می‌شود.

هیربدستان و نیرنگستان یکی از کتاب‌های دینی زرتشتیان است که به خط اوستایی نوشته شده است. قدیم‌ترین نسخه‌ای که از این دو متن در دست است حدود ۹۰۰ سال یزدگردی برابر با سده هفدهم رونوشت‌برداری شده است. در عنوان زند هیربدستان و نیرنگستان آمده است که متن، برپایه آموزه‌های دینی نوشته شده و در بخش دوم نیرنگستان آمده است که فرگرد دوم بر پایه آموزه‌های سوشیانس است که هر دو تن از مفسران اوستا بوده‌اند. در این اثر قوانین آیینی دین زرتشتی و دیدگاه تفسیرگران گوناگون در مورد این قوانین آمده است.

در ترجمه پیش‌درآمد این کتاب آمده است: متن ادب پهلوی که تا به روزگار نوین جان به‌در برده‌اند، خیلی گسترده‌ترند به نسبت از کتاب‌های مقدس اوستایی اکنون موجود. این کتاب را می‌توان زیر سه مقوله دسته‌بندی کرد:

گزارش‌های پهلوی اوستا:

متن‌هایی که زیر ماده‌ها / سوژه‌هایی خیلی نزدیک به امور دین می‌پردازند.

متن‌هایی که مربوط به روزگارپژوهی، اسطوره‌شناسی و تَرادادها (: سنت‌ها) هستند.

متن پهلوی-اوستایی موجود از نیرنگستان، متعلق به مقوله یکم است.

متن پهلوی به بیان دقیق‌تر، متن زند اوستا در این مجلد شامل دو کتاب تفاوت و مجزا است به عرض یک کتاب عموماً شناخته‌شده با عنوان نیرنگستان.

دستور پشوتن بهرام سنجانا در مقدمه کتاب چنین نوشته است: مجموعه متن‌های پهلوی مصادف با سالگرد ویکتوریا با هدف چاپ و پخش شماری متون از قبیل متون خطی زبان پهلوی که اکنون موجود در هند است آغاز به کار کرد؛ نظر به اینکه آن متون تا کنون در عمل برای خاورشناسان دسترس ناپذیر بوده‌اند لذا حفظ و نگهداری آن متون به صورت چاپی می‌تواند به آنان (خاورشناسان) در پژوهش‌های‌شان درباره دین زرتشتی تاریخ ادبیات و تَرادادهایش کمک کند. پروفسور جیمز دار مستتر از کلژد فرانس بیش از همه بر سودمندی چنین برنامه واره‌ای در درس گفتارش درباره شناخت پارسیان هند تأکید می‌کند.

از جمله درباره جایگاه آن متون در روزگارپژوهی که آن درس گفتار را در بمبئی در دوم فوریه ۱۸۸۷ ارائه داد تحت ریاست سر جمشیدجی، جی جی بهوی، بارت، سی. اِس. آی، مدیر انجمن پارسیان. این استاد تمام فرانسوی آن هنگام که به کوتاهی سودمندی عظیم نگهداری آن نسخه‌های خطی پهلوی هنوز چاپ نشده موجود را به صورت حروف چینی شرح می‌داد.

در سخنانی که در پی می‌آید ضرورت تأسیس یک صندوق مالی را مصادف با گرامیداشت پنجاهمین سالگرد علیا حضرت ملکه امپراطوری خاطر نشان کرد، سالگردی که در آن موقع در شرف جشن گرفتن در هند بود:

من (دار مستتر) مطلع‌ام که یک صندوق مالی وجود دارد که با گشاده دستی سر جمشیدجی، جی جی بهوی ایجاد شده که هدفی مشابه با آن هدفی را که من در سر دارم اجابت می‌کند؛ ولی وی اکنون به‌درستی به این موضوع مشغول است و به شایستگی هم مشغول و دست به کار شده است، آن هم دست به کار چاپ دستور پشوتن سنجانا از کتاب دینکرد؛ و افزون بر آن، آنچه را لازم داریم ترجمه‌ای از کتب (پهلوی) که من یادآور شده‌ام نیست، بلکه صرفاً متن و چاپ خود آن‌ها است… آنچه که نیاز است، افزایش ذخیره نقدی آن صندوق مالی است که هزینه‌های ویرایش شماری متن را پوشش خواهد داد تا توسط یک کمیته علمی گزینش شوند.

این اظهار نظر مناسب حال توسط انجمن پارسیان اتخاذ شد و در دنباله، ده هزار روپیه به طور آشکار کمک هزینه به صندوق مالی برای این مقصود سرازیر شد. بزرگترین مشارکت در این سرمایه‌گذاری پنج هزار روپیه بود که توسط هیئت امنای صندوق مالی مؤسسه ترجمه سر جمشیدجی، جی جی بهری پرداخت شد.

برای تحقق هدف این وقف دین‌ورانه، یک کمیته کوچک در ۱۸۸۷ منصوب شد، به دست هیات امنای پنج نفره صندوق سرمایه‌ای پارسیان این کمیته تصمیم گرفته است تا آن‌جا که بشود، نُسخ دست‌نویس پهلوی را به چاپ رساند، دقیقانه در صورت آغازین و اصلی‌شان، بی هیچ تغییر و دگرسازی، اصلاح یا افزود و کاستی به‌هیچ وجهی از وجوه. البته این تصمیم ویراستار را از به‌دست دادن پانوشت‌ها و زیرنویس‌هایی بنا به حدس یا نظر اصلاح‌گرانه‌اش باز نخواهد داشت.

با توجه به نوع گزینش کارنامه‌هایی که بباید به چاپ رسد، کمیته سرپرستی تصمیم گرفت و تصویب کرد تا این سه متن را به چاپ بسپارد:

بندهش کهن / بزرگ، در تملک ارواد طهمورث دینشاه آنکلساریا،

نیرنگستان

یادگار زریران.

دلآهنگ کمیته آن بود تا اول از همه آن متن‌هایی را به چاپ رساند که فقط یک یا دو نسخه خطی از آنها موجود است: بندهش قدیم (بندهش بزرگ) آن گونه که در دو دستنویس ارائه شده متعلق به جناب طهمورث، خیلی سنجیده، اول از همه در دست بررسی نهاده شدند. با توجه به شماری دشواری‌هایی معین، کار چاپ آن بندهش تصمیم گرفته شد تا ادامه داده نشود و لازم آمد تا مدت‌ها از چاپ آنها دست نگه داشت. با ناتمام ماندن چاپ این اثر کارنامه بعدی مندرج در لیست در دست بررسی نهاده شد.

دستنویس نیرنگستان، از سر مهر به کمیته توسط شمس‌العلما دستور هوشنگ جی به امانت سپرده شد و برای چاپ عکسی به هیئت مدیره دپارتمان ظهور با چاپ عکسی در پونا واگذار شد که بر سبک چاپ درجه ممتازش این مجلد در دست گواهی روشن است.

کمیته مایل است تا ژرف‌ترین حس قدرشناسی خود را به دکتر ادوارد ویلیام وست، پهلوی‌دان برجسته و صاحب نام اروپایی به اطلاع برساند که کوشش‌های در خور ستایش به گونه‌ای وسیع ادبیات پهلوی را پرداشته و غنی کرده است. به سبب آنکه از سر مهر خود به خویشتن پذیرفته است که هرازگاه، به ایشان رجوع شود و پذیرفته است تا اظهار نظرهایی بس ارزشمند بر چاپ آن متون ارائه دهد. آنها هم چنین با احترام قلبی وامدار دستور هوشنگ جی هستند به سبب آنکه از سر مهر دستنویس خود را به امانت سپارد، و نیز وامدار جناب کاووس جی رستم جی کاما (۱۹۰۹-۱۸۳۱) دبیر افتخاری کتابخانه ملا فیروز هستند، و نیز قدردان ارواد طهمورث هستند به سبب آنکه اجازه دادند تا نسخ خطی نیرنگستان تحت تملک‌شان برای مقابله با متن چاپ شده در این مجلد در اختیار قرار گیرد.

کتاب «نیرنگستان»، گنجینه‌ای از متن‌های اوستایی و پهلوی به تصحیح داراب دستور پشوتن سنجانا و مقدمه فریدون فضیلت در ۴۷۳ صفحه از سوی انتشارات برسم منتشر شده است.