سرویس بینالملل خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: به نقل از نیویورک تایمز قوانین جدید در ایالتهای آمریکا میکوشد ناشران را وادار به تعدیل محدودیتها و قیمتگذاری کتابهای الکترونیکی برای کتابخانهها کند.
تصور کتابخانهای بدون رمان کلاسیک «فارنهایت ۴۵۱» دشوار است. اما به گفتهی کارمی پارکر، کتابدار سیستم کتابخانهای شهرستان واتکام در واشنگتن، فراهم کردن نسخه الکترونیکی (e-book) این شاهکار ری بردبری، خود به یک کابوس پادآرمانشهری کوچک تبدیل شده است.
علت این است که دسترسی کتابخانهها به کتابهای دیجیتال و صوتی، هزینهای بسیار گزافتر از نسخههای چاپی دارد. برای مثال، کتابخانه واتکام باید برای مجوز یک نسخه دیجیتال از «فارنهایت ۴۵۱» مبلغ ۵۱.۹۹ دلار بپردازد؛ مجوزی که تنها به یک کاربر در هر نوبت اجازه امانت میدهد و پس از دو سال نیز منقضی میشود.
سایر قراردادهای ناشران بزرگ نیز پس از تعداد معینی امانت، باطل میشوند. این هزینهها و محدودیتها در مجموع، قیمت تمامشده کتاب الکترونیکی برای کتابخانهها را گاه تا ده برابر نسخه چاپی افزایش میدهد. پارکر با کنایه میگوید این وضعیت، برخی کتابخانهها را مجبور کرده است «برای تأمین بودجه کتابهای الکترونیکی خود، بازارچه خیریه راه بیندازند.»
این مسئله به ایجاد تنشی جدی در اکوسیستم کتاب منجر شده است. از یک سو، کتابداران معتقدند قیمتگذاری سرسامآور مجوزها، بودجه آنها را تحلیل میبرد و مانع ارائه دسترسی عادلانه به منابع مطالعاتی میشود. از سوی دیگر، ناشران بزرگ و بسیاری از نویسندگان ادعا میکنند که دسترسی آسان و رایگان به کتاب الکترونیکی از طریق کتابخانهها، مدل کسبوکار شکننده آنها را تضعیف میکند. در این میان، موضع ناشران کوچکتر یکدست نیست.
مشکل زمانی حادتر میشود که بدانیم تقاضا برای کتابهای الکترونیکی کتابخانهها روندی صعودی دارد. پلتفرم امانت کتاب الکترونیکی OverDrive گزارش داده است که در سال گذشته، بیش از ۷۳۹ میلیون نسخه کتاب دیجیتال، صوتی و مجله از طریق اپلیکیشنهای آن امانت داده شده که افزایشی ۱۷ درصدی را نسبت به سال قبل نشان میدهد.
این مناقشه تلخ، اکنون از قفسههای کتابخانه به راهروهای قانونگذاری ایالتی کشیده شده است. در ماه می، مجلس ایالت کانکتیکات قانونی را با هدف مهار هزینهها تصویب کرد و ایالتهای دیگری چون نیوجرسی، هاوایی و ماساچوست نیز در حال بررسی طرحهای مشابهی هستند.
قانون کانکتیکات، کتابخانهها را از خرید کتابهای الکترونیکی با شرایط خاص منع میکند؛ اِلن پاول، مدیر اجرایی کنسرسیوم کتابخانههای کانکتیکات، معتقد است این قانون، ناشران را برای مذاکره بر سر شرایط منصفانهتر به پای میز مذاکره خواهد کشاند؛ درست همانطور که کتابخانهها اکنون برای خرید نسخههای چاپی، اغلب با قیمتی کمتر از قیمت روی جلد، چانهزنی میکنند. پاول میگوید: «هر سال بخش بزرگتری از بودجه کتابخانهها صرف تغذیه هیولای سیریناپذیر کتابهای الکترونیکی میشود، اما همچنان برای محبوبترین عناوین، لیستهای انتظار بیش از شش ماهه داریم.»
در مقابل، ناشران و نویسندگان استدلال میکنند که همین صفهای انتظار طولانی، تنها اهرم فشاری است که مخاطب را به خرید کتاب الکترونیکی ترغیب میکند. مری رِیزنبرگر، مدیر اجرایی «انجمن نویسندگان» (Authors Guild) میپرسد: «وقتی دسترسی به یک نسخه بینقص و رایگان از کتاب الکترونیکی تا این حد ساده باشد، چرا کسی باید آن را بخرد؟» او با اشاره به اینکه متوسط درآمد سالانه نویسندگان از کتابهایشان تنها ۱۰,۰۰۰ دلار است، میافزاید: «ما حامی افزایش بودجه کتابخانهها هستیم، اما نباید بار یارانه دسترسی به کتاب را بر دوش نویسندگان انداخت.» این انجمن به صراحت با قانون کانکتیکات و طرحهای مشابه مخالفت کرده و هشدار داده است که اگر توافقی حاصل نشود، «ممکن است ناشران بازار کتابخانههای این ایالت را ترک کنند.»
اما همه ناشران چنین دیدگاهی ندارند. جو متیوز، مدیرعامل «گروه ناشران مستقل» (IPG)، میگوید نویسندگانش از اینکه آثارشان به مجموعههای دیجیتال کتابخانهها راه یابد، استقبال میکنند. او معتقد است دیده شدن در کتابخانه لزوماً به معنای یک فروش از دست رفته نیست و میتواند به نفع نویسنده تمام شود. به همین دلیل، گروه او به جای صدور مجوزهای محدودکننده، به کتابخانهها اجازه میدهد کتابهای الکترونیکی را با همان قیمت مصرفکننده خریداری کنند و مالک آن شوند.
فراتر از دغدغههای مالی، کتابداران نگران تأثیر این مجوزهای کوتاهمدت بر رسالت اصلی کتابخانهها، یعنی حفظ تاریخ و فرهنگ، هستند. آلن اینویه، مشاور انجمن کتابخانههای آمریکا، تأکید میکند: «یک مجوز یک یا دو ساله برای کتابخانههای تحقیقاتی که افق زمانیشان قرنهاست، کارایی ندارد.»
او با ابراز تأسف میگوید کتابهای دیجیتال، که روزی امید به افزایش دسترسی را زنده کرده بودند، اکنون اکوسیستم را پیچیدهتر کردهاند. امروز، تنها امید کتابداران این است که ناشران را متقاعد کنند با کتابهای الکترونیکی، بیشتر شبیه به همتایان چاپیشان رفتار کنند. اینویه نتیجه میگیرد: «این وضعیت غمانگیز است، زیرا ما خود را به مدلهای گذشته محدود کردهایم و در عمل، امکان بهرهبرداری از ظرفیتهای برتر دنیای دیجیتال را از خود سلب میکنیم.»
نظر شما