سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): عمران دسترس- استاد دانشگاه و پژوهشگر: در جهانی که بیش از هر زمان دیگری واژه «هویت» بر زبانها جاری است، ماری موران، اندیشمند و پژوهشگر حوزه فرهنگ و جامعه، در کتاب درخشان خود «هویت و سرمایهداری» با نگاهی ریشهای و تحلیلی میکوشد تا پرده از پیشفرضهای رایج درباره این مفهوم بردارد. او در این کتاب نهتنها به بازنگری در معنای «هویت» میپردازد، بلکه ریشههای شکلگیری آن را در بستر تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سرمایهداری بررسی میکند. این کتاب که در سال ۲۰۱۵ منتشر شده، نقطه تلاقی میان نظریه اجتماعی و تحلیل انتقادی زبان است. ترجمه فارسی این کتاب توسط نریمان افشاری از سوی نشر بان منتشر شده است.
موران در مقدمه کتاب با جسارت اعلام میکند که «هویت» در معنای امروزیاش پدیدهای نسبتاً نوظهور است؛ مفهومی که در گذشته نهچندان دور، جایگاهی در اندیشه یا ادبیات نداشته و تنها در دهههای اخیر و همزمان با دگرگونیهای اقتصادی و فرهنگی سرمایهداری متأخر، وارد گفتمان عمومی شده است. به باور نویسنده، آنچه امروز با شور و هیجان از آن بهعنوان «هویت فردی» یا «هویت اجتماعی» یاد میشود، پیش از آنکه حقیقتی درونی یا روانی باشد، محصولی اجتماعیتاریخی است.
کتاب در هفت فصل («تاریخسازی هویت»، «هویت: تحلیلی کلیدواژهای»، «ماتریالیسم فرهنگی و منطق سرمایهداری»، «پیشتاریخِ ایده هویت در جوامع سرمایهداری»، «سیاست هویتی، جهانیسازی سرمایهداری و بحران هویت»، «هویت شخصی در جامعه مصرفی»، و «هویت و سرمایهداری در قرن بیستویکم») تنظیم شده و از رهگذر مطالعه تاریخی و تحلیلی، سیر پیدایش، تحول و تثبیت واژه «هویت» را دنبال میکند.
موران نشان میدهد که این مفهوم از دل تحولات زبان و فرهنگ در دوران سرمایهداری بیرون آمده و بهتدریج بدل به یکی از کلیدیترین واژگان در گفتمانهای سیاسی و اجتماعی شده است. او با تأکید بر «مادیبودن» زبان و واژگان، توضیح میدهد که هویت نه صرفاً یک «مفهوم نظری»، بلکه یک «ابزار فرهنگی» است که در خدمت بازتولید ساختارهای قدرت عمل میکند.
یکی از نکات درخشان کتاب، بررسی نسبت میان هویت و مصرف است. موران با تیزبینی، نقش سرمایهداری مصرفگرا را در تولید و تثبیت هویتهای فردی و جمعی برجسته میسازد. از نگاه او، در جهان امروز، افراد بیش از آنکه «هویت» خود را از طریق تجربه، ارتباطات یا تاریخ شخصی بسازند، آن را از راه مصرف کالا، سبک زندگی، و انتخابهای نمایشی شکل میدهند. این فرایند، به گفته او، نوعی «کالاییسازی هویت» است که انسانها را به مصرفکنندگان نقشها، ویژگیها و برچسبهای از پیش تعریفشده بدل میکند.
موران بهویژه بر نقش رسانهها، فرهنگ عامه و گفتمانهای سیاسی در برجستهسازی هویتهای فردی و جمعی تأکید میکند. او نشان میدهد که چگونه سیاستهای هویتی- که اغلب با نیت عدالتخواهی آغاز میشوند در عمل ممکن است به ابزارهایی برای مشروعیتبخشی به ساختارهای نابرابر تبدیل شوند. به باور موران، تمرکز افراطی بر تفاوتهای هویتی، گاه مانع از درک عمیقتر ساختارهای اقتصادی و طبقاتی میشود که همچنان ریشهدارترین اشکال بیعدالتی را شکل میدهند.
با وجود آنکه کتاب تمرکز خود را بر تحلیل نظری معطوف کرده و کمتر به نمونههای تجربی عینی میپردازد، اما انسجام نظری، دقت زبانشناختی، و روششناسی متکی بر تحلیل مادی فرهنگ، آن را به اثری خواندنی و تأثیرگذار بدل کرده است. موران بیآنکه به دام کلیگویی بیفتد، با زبانی روشن و بیپیرایه، خواننده را به سفری فکری میبرد که در آن ناچار میشود مفاهیمی آشنا را از نو بسنجد.
یکی از بخشهای مهم کتاب، تحلیل این نکته است که چگونه هویت در فرهنگ سرمایهداری بهمثابه امری «قابل انتخاب» معرفی میشود. تبلیغات، رسانهها، و نظام آموزشی، فرد را ترغیب میکنند که هویت خود را همچون کالایی از قفسه بردارد؛ گویی هویت، نه امری ساختهشده در دل زمان و تجربه، که یک انتخاب فردی و آنی است. این نگاه، بهزعم موران، موجب تقلیل مفهوم هویت به مجموعهای از سبکهای مصرفی میشود که پیوسته نیازمند تأیید، بازسازی و نمایش عمومیاند.
در نگاه نویسنده، سرمایهداری نوین با ایجاد شرایطی که در آن هرکس موظف است «خود» را تعریف و بازنمایی کند، باری روانی و اجتماعی را بر دوش افراد گذاشته که درنهایت به اضطراب، ناامنی و رقابت منجر میشود. از این رو، هویت دیگر صرفاً یک پاسخ به «من کیستم؟» نیست، بلکه بدل به وظیفهای روزمره شده که باید در بازار نمایشهای اجتماعی عرضه و تثبیت شود.
در پایان کتاب، موران پیشنهاد نمیکند که از مفهوم هویت دست بکشیم، بلکه ما را دعوت میکند تا آن را از دریچهای رادیکالتر بازبینی کنیم؛ بهگونهای که نهتنها به تفاوتها احترام گذاشته شود، بلکه زمینههای مادی، طبقاتی و ساختاری این تفاوتها نیز مورد توجه قرار گیرد. او با زیرکی نشان میدهد که چگونه هویت میتواند هم ابزار مقاومت باشد و هم ابزاری برای هژمونی.
«هویت و سرمایهداری» کتابی است که با وجود ایجاز در حجم، لایههای فکری متعددی را دربرمیگیرد. موران با طرح پرسشهایی اساسی درباره ریشههای زبانی و اجتماعی مفاهیمی که بدیهی تلقی میکنیم، خواننده را به تأملی عمیق درباره نقش خود در جامعه امروز دعوت میکند. این کتاب میتواند نقطه شروعی مهم برای بازاندیشی در باب جایگاهِ «من» در جهانی باشد که همزمان خواهان تفاوت، انطباق، نمایش و مصرف است.
نظر شما