سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – مرضیه نگهبان مروی: هاینریش بُل، متولد ۲۱ دسامبر ۱۹۱۷ در شهر کلن آلمان و درگذشته در ۱۶ ژوئیه ۱۹۸۵، یکی از برجسته‌ترین نویسندگان قرن بیستم و صدای بی‌بدیل ادبیات آلمان پس از جنگ جهانی دوم است. او که در سال ۱۹۷۲ جایزه نوبل ادبیات را به خاطر مجموعه آثارش دریافت کرد، تنها نویسنده آلمانی پس از توماس مان بود که به این افتخار دست یافت. آثار بل، از جمله «عقاید یک دلقک»، «آبروی از دست‌رفته کاترینا بلوم»، «نان سال‌های جوانی»، «خانه بی‌حفاظ» و «سیمای زنی در میان جمع»، بازتاب‌دهنده دردها، امیدها و مبارزات انسان‌هایی هستند که در سایه جنگ، هویت و معنای زندگی خود را جست‌وجو می‌کردند.

بُل با نگاهی عمیقاً انسانی و اخلاق‌گرا، به جای خلق قهرمانان افسانه‌ای، زندگی آدم‌های معمولی را با دقتی موشکافانه روایت کرد. او با زبانی ساده اما پرمغز، به نقد بی‌عدالتی، جنگ و نهادهای قدرت پرداخت و از اقشار ضعیف و ستمدیده دفاع کرد. بل که خود تجربه جنگ را از نزدیک لمس کرده بود، در آثارش به پیامدهای ویرانگر جنگ جهانی دوم بر جامعه آلمان پرداخت. رمان‌های او، مانند «و حتی یک کلمه هم نگفت» و «بیلیارد در ساعت نه و نیم»، تصاویری تکان‌دهنده از فقر، از دست دادن ارزش‌های انسانی و تلاش برای بازسازی هویت در جامعه‌ای فروپاشیده ارائه می‌دهند.

آثار هاینریش بل را مترجمان مختلفی به فارسی ترجمه کرده‌اند. محمد اسماعیل‌زاده که ترجمه سه کتاب «عقاید یک دلقک»، «نان سال‌های جوانی» و «پیراهن ابریشمی سبزرنگ» از این نویسنده را در کارنامه کاری خود دارد، از جمله این مترجمان است. ترجمه اسماعیل‌زاده از «عقاید یک دلقک»، که از رمان‌های مشهور و محبوب هاینریش بل است، همواره یکی از پرفروش‌های ادبیات ترجمه در ایران بوده است.

به مناسبت سالروز درگذشت هاینریش بل با محمد اسماعیل‌زاده گفت‌وگو کردیم تا از منظر مترجمی که سه اثر از بل را به فارسی برگردانده، نگاهی دوباره به جهان فکری و داستانی این نویسنده فراموش‌نشدنی داشته باشیم.

هاینریش بل به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چهره‌های ادبیات آلمان پس از جنگ جهانی دوم شناخته می‌شود. چه ویژگی‌هایی در آثار او باعث شده تا در چنین جایگاهی قرار بگیرد؟

به اعتقاد من، مهم‌ترین ویژگی آثار بل، موضوعات و سوژه‌هایی است که انتخاب می‌کرد. او به خاطر مجموعه آثارش، به‌ویژه رمان‌هایی مانند «آبروی از دست‌رفته کاترینا بلوم» و «عقاید یک دلقک» که به جنگ و پیامدهای آن می‌پردازند، در سال ۱۹۷۲ جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد. بل نویسنده‌ای بود که جنگ جهانی دوم را در مرکز آثارش قرار داد، اما نگاهش صرفاً سیاسی نبود. او داستان انسان‌های واقعی و معمولی را روایت می‌کرد؛ کسانی که پیش از جنگ زندگی عادی داشتند، اما با ویرانی‌های جنگ، خانه و هویتشان را از دست دادند. قدرت مشاهده‌گری بل در توصیف جزئیات زندگی این آدم‌ها بی‌نظیر بود. او به‌جای خلق روایت‌های قهرمانانه، شخصیت‌هایی خلق کرد که خواننده می‌توانست با آن‌ها هم‌ذات‌پنداری کند. بل در دوران نازی، نویسنده‌ای اخلاق‌گرا بود و از باورهای انسانی و حمایت از اقشار ضعیف و ستمدیده دفاع می‌کرد. این نگاه انسانی و انتقادی، همراه با سبک نگارشی منحصربه‌فردش، تحولی در ادبیات آلمان ایجاد کرد. او با سادگی در زبان و قدرت انتقال احساسات، به موضوعاتی مثل ترس، پوچی و بی‌عدالتی جنگ پرداخت و حتی نهادهای مورد احترام، مثل کلیسای کاتولیک را نقد کرد.

سبک نگارشی بل چه ویژگی‌هایی داشت که او را از دیگر نویسندگان متمایز کرد؟

سبک بل ترکیبی از سادگی و عمق بود. او از پیچیدگی‌های آثار کلاسیک آلمانی دوری کرد و به‌نوعی با این سادگی، اعتراضی آگاهانه به سنت‌های ادبی پیشین داشت. در رمان‌هایی مثل «خانه بی‌حفاظ»، «و حتی یک کلمه هم نگفت» یا «بیلیارد در ساعت نه و نیم»، او با واقع‌گرایی به مشکلات مالی و اخلاقی جامعه آلمان پس از جنگ پرداخت. در «سیمای زنی در میان جمع» هم با لحنی شخصی و انسانی، به شخصیت زن داستان نزدیک شد. این توانایی او در خلق روایت‌های ساده و عمیق، همراه با نقد اجتماعی بود که خواننده را به فکر فرو می‌برد.

زبان بل روان و بی‌تکلف، اما در عین حال پر از احساسات عمیق و تأمل‌برانگیز است. او با این سبک، هم‌زمان که داستان‌هایش را برای مخاطب عام قابل فهم می‌کرد، لایه‌های عمیقی از معنا و نقد اجتماعی را به آثارش تزریق کرد.

چرا آثار بل همچنان برای مخاطبان امروزی جذاب هستند؟

آثار بل به مسائل جهانی و همیشگی مثل عدالت، اخلاق، و تأثیرات جنگ بر انسان‌ها می‌پردازند. او با تمرکز بر آدم‌های معمولی، داستان‌هایی خلق کرد که فارغ از زمان و مکان، با تجربه‌های انسانی ما پیوند دارند. نقد او به بی‌عدالتی‌های اجتماعی و قدرت‌های حاکم، هنوز هم در جوامع مختلف طنین‌انداز است. علاوه بر این، سادگی و صداقت در قلم بل باعث می‌شود خوانندگان امروزی هم به‌راحتی با آثارش ارتباط برقرار کنند و در عین حال، از عمق فلسفی و اخلاقی آن تأثیر بگیرند.

به‌نظر شما چرا رمان «عقاید یک دلقک» در ایران بیشتر از سایر آثار بل محبوب شده؟

این سؤال را باید از مردم پرسید، ولی به اعتقاد من، این اثر محتوایی دارد که با ذائقه خواننده ایرانی هماهنگ است. چاپ هفتاد و چهارم این کتاب منتشر شده، و این نشان می‌دهد که محتوای آن برای مخاطبان جذاب بوده. شاید بعضی‌ها بگویند سبک نگارش بل سخت یا تکراری است، ولی نمی‌توان محبوبیت این کتاب را نادیده گرفت.

در آلمان هم «عقاید یک دلقک» به اندازه ایران محبوب است؟

نه به آن اندازه که در ایران دیده‌ایم. البته در آلمان هم طرفداران خاص خودش را دارد، اما برخی از آثار دیگر بل شاید بیشتر مورد توجه باشند. بعضی آثار، مثل بعضی فیلم‌ها، شاید در ابتدا چندان مورد توجه قرار نگیرند، اما بعدها اهمیت آن‌ها بیشتر شناخته می‌شود. به‌طور کلی، کارهای بل در آلمان محبوب هستند به‌خاطر تمام ویژگی‌هایی که عرض کردم.

بل عضو گروه ۴۷ هم بوده. شباهت‌ها و تفاوت‌های او با سایر نویسندگان این گروه چه بود؟

بله، بل در گروه ۴۷ حضور داشت. افراد شاخصی در این گروه بودند که خودتان هم می‌دانید. تفاوت بل با برخی از آن‌ها در صراحت و شجاعتش در بیان مسائل بود. البته این نکته را قبلاً هم عرض کردم، اما باز تأکید می‌کنم: بل از نویسندگانی بود که با واقع‌گرایی تند و بی‌پرده‌اش، توانست مسائل را به‌گونه‌ای بیان کند که کمتر کسی چنین شجاعتی داشت. به همین دلیل آثارش بر نویسندگان بعد از خودش هم تأثیر گذاشت.

در حال حاضر هم در آلمان این تأثیر دیده می‌شود؟

بله، بدون شک. تأثیر او همچنان در ادبیات معاصر آلمان دیده می‌شود.