سرویس بین الملل خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: کاتیا فلمر، پژوهشگر ارشد و مدرس ایران‌شناسی در دانشگاه گوتینگن آلمان، در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۵ در حالی که تنها چند ماه با پنجاه و یک سالگی خود فاصله داشت، درگذشت. او که متولد ۱۷ اکتبر ۱۹۷۴ بود، میراثی غنی از تحلیل‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی از خود بر جای گذاشته است که تا سال‌ها مرجعی مهم برای درک پیچیدگی‌های ایران مدرن خواهد بود.

فلمر مسیر آکادمیک خود را با تحصیل ایران‌شناسی، مطالعات عربی و مردم‌شناسی بین سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۲ در همان دانشگاه گوتینگن آغاز کرد و با اخذ مدرک کارشناسی ارشد، زمینه را برای پژوهش‌های عمیق‌تر خود فراهم ساخت. علایق پژوهشی او گستره وسیعی را در بر می‌گرفت: از بازخوانی مفاهیم و ایده‌های به ارث رسیده از ایران پیشااسلامی در جامعه امروز تا تاریخ‌نگاری ایرانی، ساخت هویت، ادبیات کلاسیک فارسی، تصوف و البته طنز مطبوعاتی و سینمای پس از انقلاب. ویژگی برجسته کار او، رویکرد تحلیلی و انتقادی بود که همواره از توصیف‌های سطحی و کلیشه‌های رایج در مطالعات منطقه‌ای فاصله می‌گرفت.

او تمرکز اصلی خود را بر فرایندهای تغییر در جوامع مسلمان و به‌طور خاص ایران قرار داده بود و در آثارش به شکل نظام‌مند به واکاوی نقاط تلاقی سنت، مدرنیته و هویت می‌پرداخت. این رویکرد در رساله هابلیتاسیون او با عنوان «میراث پیشااسلامی ایران: میان سنت اسلامی، اصلاح و مدرنیزاسیون» به اوج خود رسید. این اثر که فلمر صلاحیت علمی خود را در سال ۲۰۱۷ با آن کسب کرد و در سال ۲۰۲۲ توسط انتشارات Kohlhammer به چاپ رسید، نشان می‌دهد که «گذشته» یک مفهوم ثابت و موزه‌ای نیست، بلکه منبعی پویا برای ساخت هویت‌های معاصر و ابزاری برای مذاکره بر سر قدرت و معنا در جامعه است.

یکی از برجسته‌ترین حوزه‌های کاری او، تحلیل مسائل زنان و جنسیت در ایران بود. فلمر به جای تکرار روایت‌های تک‌بعدی و اغلب غربی از «زن مسلمان تحت ستم»، به دنبال درک عاملیت (Agency) زنان ایرانی در بستر زندگی روزمره بود.

نگاه دقیق فلمر به رسانه‌ها و فرهنگ عامه، بعد دیگری از کارنامه درخشان اوست. او که رساله دکتری خود را در سال ۲۰۰۷ با عنوان «طنز در ایران از ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۰: تحلیلی از متون نمونه» به سرانجام رساند و یک سال بعد آن را منتشر کرد، این حوزه را نه صرفاً یک سرگرمی، بلکه یک ابزار پیچیده نقد اجتماعی و سیاسی می‌دید. در فصل کتاب «طنز در رسانه‌های ایرانی: تحول و تنوع» (۲۰۱۳) که در کتاب مرجع «انقلاب فرهنگی در ایران» (انتشارات آی. بی. تاورس) منتشر شد، او تحول طنز از دوران مشروطه تا اکنون را ردیابی کرده و نشان می‌دهد طنزپردازان چگونه با استفاده از ایهام و کنایه، مرزهای آزادی بیان را جابجا می‌کنند. این نگاه در تحلیل او از سینما نیز مشهود است؛ مقاله «مرد سرکش و زن شجاع – نقد اجتماعی و روابط جنسیتی در تولیدات سینمایی ایران» (۲۰۱۷)، نمونه دقیقی از چگونگی تحلیل بازنمایی‌های جنسیتی در هنر است.

علاقه او به ادبیات کلاسیک فارسی نیز در ترجمه درخشانش از «منطق‌الطیر» فریدالدین عطار نیشابوری به زبان آلمانی با عنوان Die Konferenz der Vögel در سال ۲۰۱۴ تبلور یافت. افزون بر این، فلمر به عنوان یک ویراستار علمی، نقشی کلیدی در گردآوری آثار دیگران ایفا کرد. کتاب «بازاندیشی انسان‌شناسی اسلام: پویایی‌های تغییر در جوامع مسلمان» که در سال ۲۰۲۴ با همکاری دیگران منتشر شد، نمونه‌ای از تلاش او برای ایجاد بستری برای گفتگوهای نوین در این حوزه بود.

درگذشت کاتیا فلمر، جامعه آکادمیک را از یک ذهن تحلیلگر که توانایی نادری در پل زدن میان مطالعات کلاسیک و تحلیل پدیده‌های معاصر داشت، محروم کرد. با این حال، آثار متعدد او به عنوان یک منبع غنی و الهام‌بخش برای نسل‌های آینده پژوهشگران ایران و اسلام‌شناسان باقی خواهد ماند.
منابع: persicaantiqua ،uni-goett و humboldt