سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: در تاریخ اندیشه، کمتر اثری به اندازه «دفترهای زندان» (Quaderni del carcere) نوشته آنتونیو گرامشی، محصول شرایط تراژیک نگارش خود بوده و در عین حال چنین تأثیر ماندگاری بر حوزه‌های گوناگون علوم انسانی گذاشته است. این مجموعه یادداشت‌ها که در سکوت و انزوای زندان رژیم فاشیستی موسولینی به رشته تحریر درآمد، نه یک رساله نظام‌مند، بلکه آزمایشگاهی فکری است که در آن، یکی از خلاق‌ترین نظریه‌پردازان مارکسیست قرن بیستم، مفاهیم سنتی انقلاب و قدرت را به چالش می‌کشد.

جلدهای ششم و هفتم این مجموعه، که ترجمه فارسی آن به همت حسن مرتضوی و از سوی نشر چشمه منتشر شده، نقطه عطفی در تکامل اندیشه گرامشی به شمار می‌روند؛ جایی که مفاهیم کلیدی او از ایده‌هایی پراکنده به چارچوبی نظری و منسجم بدل می‌شوند. این دو دفتر صرفاً بازتاب تأملات یک زندانی سیاسی نیستند، بلکه یک کیفرخواست عمیق علیه مارکسیسمِ مکانیکی و راهنمایی استراتژیک برای فهم و دگرگونی ساختارهای قدرت در جوامع سرمایه‌داری مدرن‌اند.

گرامشی با فاصله گرفتن از جبرگرایی اقتصادی، توجه ما را به عرصه‌هایی جلب می‌کند که پیش از او کمتر کاویده شده بود: فرهنگ، ایدئولوژی و جامعه مدنی. او نشان می‌دهد که سلطه طبقاتی نه فقط با زور و سرکوب، که با تولید رضایت و کسب هژمونی فرهنگی از طریق نهادهایی چون کلیسا، مدارس و رسانه‌ها تداوم می‌یابد و از همین رو، مبارزه برای رهایی نیز باید یک «جنگ موضعی» در این سنگرهای فرهنگی باشد.

آنتونیو گرامشی؛ فیلسوفی از دل مبارزه

برای درک عمق و ضرورت «دفترهای زندان»، شناخت زندگی و زمانه نویسنده‌اش، آنتونیو گرامشی (۱۸۹۱-۱۹۳۷)، امری حیاتی است. گرامشی، فیلسوف، روزنامه‌نگار و از بنیان‌گذاران حزب کمونیست ایتالیا، شخصیتی است که اندیشه‌اش از دل عمل سیاسی و تجربه مستقیم مبارزه طبقاتی برآمده است. او که در جزیره فقیر ساردینیا به دنیا آمد، از نزدیک با شکاف عمیق میان شمال صنعتی و جنوب توسعه‌نیافته ایتالیا آشنا بود؛ تجربه‌ای که بعدها در تحلیل‌هایش از «مسئله جنوب» و نقش روشنفکران بازتاب یافت. گرامشی برخلاف بسیاری از نظریه‌پردازان هم‌عصر خود، یک روشنفکر محصور در برج عاج آکادمیک نبود، بلکه یک سازمان‌دهنده سیاسی و استراتژیست انقلابی بود. همین پیوند ناگسستنی میان نظر و عمل است که به مفاهیم او اصالت و قدرتی کم‌نظیر می‌بخشد.

اوج فعالیت سیاسی او با به قدرت رسیدن فاشیست‌ها در ایتالیا همزمان شد. در سال ۱۹۲۶، گرامشی دستگیر شد و دادستان فاشیست در دادگاه جمله مشهور خود را بیان کرد: «ما باید این مغز را برای بیست سال از کار کردن بازداریم.» اما تاریخ نشان داد که حبس، اگرچه جسم او را فرسود و سرانجام به مرگش انجامید، اما نتوانست این مغز را از کار بیندازد. «دفترهای زندان» که در شرایطی طاقت‌فرسا، با دسترسی محدود به منابع و تحت نظارت شدید سانسورچیان زندان نوشته شد، حاصل همین مقاومت فکری است. سبک نگارش ایهامی و چندلایه او، که مفاهیم سیاسی را در پوشش تحلیل‌های تاریخی و ادبی بیان می‌کند، خود یک استراتژی بقا و مقاومت در برابر سرکوب بود. گرامشی از دل زندان، به بازتعریف مارکسیسم پرداخت و با طرح مفاهیمی چون «هژمونی فرهنگی» و «فلسفه عمل»، میراثی فکری از خود به جای گذاشت که الهام‌بخش نسل‌های متمادی از متفکران، کنشگران و جنبش‌های اجتماعی در سراسر جهان شد.

کاوش در جلدهای ششم و هفتم

جلدهای ششم و هفتم «دفترهای زندان»، که یادداشت‌های نوشته‌شده بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۲ را در بر می‌گیرند، نشانگر بلوغ فکری و انسجام مفهومی در پروژه گرامشی هستند. این دو دفتر، بیش از سایر مجلدات، بر تحلیل نقش فرهنگ، روشنفکران و فلسفه در ساختار قدرت متمرکزند و سنگ بنای بسیاری از نظریات کلیدی او را تشکیل می‌دهند.

دفتر ششم: روشنفکران و مسئله ملی-مردمی

این دفتر یکی از غنی‌ترین بخش‌های مجموعه در زمینه تاریخ روشنفکری ایتالیاست. گرامشی در اینجا پروژه مهم خود یعنی بررسی نقش اجتماعی و تاریخی روشنفکران را با جدیت آغاز می‌کند. او با طرح تمایز میان «روشنفکر سنتی» و «روشنفکر ارگانیک»، تحلیلی طبقاتی از تولید دانش ارائه می‌دهد. روشنفکران سنتی (مانند روحانیون و ادیبان) خود را مستقل و فراتر از طبقات اجتماعی می‌پندارند، اما در عمل حافظان وضع موجود و ایدئولوژی طبقه حاکم هستند. در مقابل، روشنفکر ارگانیک از بطن یک طبقه اجتماعی مشخص (چه بورژوازی و چه پرولتاریا) برمی‌خیزد و وظیفه‌اش تئوریزه کردن جهان‌بینی، سازماندهی و کسب هژمونی برای آن طبقه است. مضامین دیگری چون تأمل بر ادبیات ملی-مردمی و علل توسعه‌نیافتگی فرهنگی جنوب ایتالیا نیز در این دفتر به تفصیل بررسی می‌شوند. گرامشی با این تحلیل‌ها نشان می‌دهد که چگونه فرهنگ می‌تواند ابزاری برای سلطه یا بستری برای مقاومت باشد.

دفتر هفتم: فلسفه، ماتریالیسم و بلوک تاریخی

دفتر هفتم، گرامشی را در قامت یک فیلسوف تمام‌عیار به نمایش می‌گذارد. او در این بخش، یادداشت‌های خود درباره فلسفه را که از دفتر چهارم آغاز کرده بود، گسترش می‌دهد. یکی از مهم‌ترین مباحث این دفتر، نقد او بر ماتریالیسم مکانیکی و دفاع از ماتریالیسم تاریخی به مثابه یک «فلسفه عمل» است. گرامشی با نسخه‌های جبرگرایانه مارکسیسم که تاریخ را محصول قوانین اقتصادی اجتناب‌ناپذیر می‌دانند، مرزبندی می‌کند و بر نقش محوری عاملیت انسانی، ایدئولوژی و مبارزه فرهنگی تأکید می‌ورزد. در همین دفتر است که مفهوم کلیدی «بلوک تاریخی» (Historical Bloc) برای نخستین بار مطرح می‌شود. این مفهوم به پیوند ارگانیک میان «ساختار» (زیربنای اقتصادی) و «روبنا» (نهادهای سیاسی و فرهنگی) اشاره دارد و نشان می‌دهد که چگونه این دو در یک کلیت واحد و جدایی‌ناپذیر، ساختار قدرت را شکل می‌دهند. بحث‌های عمیق درباره نقش دین، اسطوره‌ها و ایدئولوژی در تاریخ و همچنین تفاوت میان «سلطه» (حکومت از طریق زور) و «هژمونی» (رهبری از طریق رضایت)، این دفتر را به یکی از پایه‌ای‌ترین متون برای فهم نظریه سیاسی گرامشی تبدیل کرده است.

جایگاه و نقد اثر

«دفترهای زندان»، به ویژه جلدهای ششم و هفتم، از زمان انتشار کامل پس از جنگ جهانی دوم، تأثیری عمیق و پایدار بر چشم‌انداز فکری جهان گذاشته‌اند. این اثر در میان نظریه‌پردازان مارکسیست و چپ نو، به عنوان یک بازنگری بنیادین و خلاقانه در مارکسیسم مورد ستایش قرار گرفته است. متفکرانی چون لوئی آلتوسر، نیکوس پولانزاس و استوارت هال، هر یک به نحوی وامدار تحلیل‌های گرامشی از ایدئولوژی، دولت و جامعه مدنی هستند. مطالعات فرهنگی به عنوان یک رشته آکادمیک، تا حد زیادی بر پایه مفهوم هژمونی فرهنگی گرامشی بنا شده است. موافقان، قدرت تحلیلی گرامشی در فراتر رفتن از اقتصادگرایی و توجه به نقش فرهنگ و عاملیت انسانی را نقطه قوت اصلی او می‌دانند.

با این حال، اندیشه‌های گرامشی از نقد نیز برکنار نمانده‌اند. برخی منتقدان، به‌ویژه از دیدگاه‌های لیبرال یا محافظه‌کار، استراتژی «جنگ موضعی» او را دستورالعملی برای تضعیف تدریجی نهادهای دموکراتیک از درون تفسیر کرده‌اند. برخی دیگر، از منظر مارکسیسم ارتدوکس، او را به دلیل «فرهنگ‌گرایی» و کم‌توجهی به مبارزه طبقاتی مستقیم و نقش اقتصادی، مورد انتقاد قرار داده‌اند. همچنین، به دلیل ماهیت پراکنده و یادداشت‌گونه «دفترها»، ابهامات و امکان تفاسیر متضاد از مفاهیم او همواره وجود داشته است؛ برای مثال، مرز دقیق میان جامعه مدنی و دولت در نوشته‌های او همچنان محل بحث است.

علی‌رغم این مجادلات، اهمیت «دفترهای زندان» انکارناپذیر است. این اثر نه یک کتاب راهنمای انقلابی با پاسخ‌های حاضر و آماده، بلکه یک جعبه‌ابزار مفهومی برای اندیشیدن و عمل کردن است. گرامشی از دل تاریک‌ترین روزهای فاشیسم، چارچوبی نظری برای مقاومت فرهنگی و سیاسی خلق کرد که امروز، در عصر سلطه رسانه‌ای و ایدئولوژی‌های مصرفی، بیش از هر زمان دیگری الهام‌بخش و ضروری به نظر می‌رسد. «دفترهای زندان» یک سند تاریخی نیست؛ یک تفکر زنده و پویا برای فهم پیچیدگی‌های قدرت در جهان معاصر است.