سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آناهید خزیر: کتاب «فضولی؛ محیط، زندگی و شخصیت حیات اجتماعی میانرودان در قرن دهم هجری» تالیف عبدالقادر قاراخان با ترجمه عطاءالله حسنی از سوی نگارستان اندیشه منتشر شده و به چاپ دوم رسیده است. فضولی نویسنده و شاعری است سه زبانه تولید آثار فکری به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی توسط وی نه صرفاً از باب تفاخر بر همگنان که یک ضرورت اجتماعی بوده است.
او در حوزه میانرودان که صرف نظر از تعلق سیاسی موقعیتی محوری در میانه فرهنگ‌های ایرانی، ترکی و عربی داشت و اجتماعاتی از هر سه فرهنگ را در خود جای داده بود، زندگی می‌کرد. از این نظر رفتارشناسی او در فضای عمومی آن روزگار که در آینه آثارش نمایان است از اهمیتی تاریخی و مردم شناختی برخوردار است در ترکیه پیش و بیش از ایران به فضولی و آثار او پرداخته شده است. اگر قرن بیستم میلادی را در ترکیه قرن شناخت فضولی بنامیم، سخنی به گزاف نگفته‌ایم این اثر در ترکیه با استقبال کم نظیری روبه‌رو بوده است. به گونه‌ای که تنها سه چاپ آنکه در سال‌های ۱۹۸۹ و ۱۹۹۵ و ۱۹۹۶ صورت گرفته در ۲۲۰۰۰ هزار شمارگان منتشر شده است.
ترکیه‌ای‌ها طالب شناخت فضولی بودند
عطاءالله حسنی، استاد بازنشسته تاریخ دانشگاه شهید بهشتی که در غرفه ایبنا در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضور داشت، درباره کتاب «فضولی» گفت: ما با یک شخصیت ادبی فرهنگی ترک-ایرانی سروکار داریم، قاراخان ترک زبان و اهل ترکیه است. من به مناسبتی وی را دیدم و لطف کرد کتابش را به من هدیه داد و متوجه شدم که این شخصیت را در ایران کمتر می‌شناسیم و بهتر است که کاری روی آن انجام شود.
وی ادامه داد: این رساله دکتری قاراخان بوده و تاکنون ۲۰ تا ۳۰ هزار نسخه از آن در ترکیه چاپ شده است و این نشان می‌دهد که چقدر در ترکیه طالب شناخت فضولی بودند. دشواری که در برگردان آن داشتیم بیشتر حدود ۴۰۰ بیت شعر فضولی که در این متن به عنوان شاهد آورده شده برای شخصیت افکار روانشناسی و مسایل اجتماعی ترکیه است و برگرداندن آن به نثر فارسی لذتی برای مخاطبان نداشت و کتاب را از جایگاه خود فرود می‌آورد و درک پیام اصلی شاعر را دشوار می‌کرد. بنابراین تصمیم گرفتم ۴۰۰ بیت موجود در متن را به شعر فارسی دربیاورم.
زبان ترکیبی فارسی، عربی و ترکی زبان مشترک دنیای اسلام
حسنی بیان کرد: فضولی شاعر ترک زبان، فارس زبان و عرب زبان است و وقتی این سه زبان را در بستر زمانی و مکانی آن دوره قرار می‌دهیم متوجه می‌شویم زبان مشترک دنیای اسلام زبان ترکیبی فارسی، عربی و ترکی است و هر متنی که تولید می‌شود چه توسط ترکان و چه ایرانیان شامل این ویژگی است. یعنی تمام کلمات عربی فارسی و ترکی را در خود جای داده است و مخاطب در خواندن برخی از متون و اشعار با دشواری مواجه نمی‌شود. اگر متن را تا حدودی بفهمید به دلیل اینکه لغات و واژگان فارسی دارد شما آن پیام کلی را از متن می‌گیرید.
وی افزود: شعر دیوان همان‌طور که عثمانی‌ها روی آن اسم نامگذاری کرده‌اند با شعر فرهیخته و برگزیده که شعرای بزرگ ما نمایندگی می‌کنند مثل حافظ، فردوسی، سعدی و نظامی زبان مشترک منطقه را نمایندگی می‌کنند و تولیدات آن تقریباً قابل استفاده و قابل درک و الگو برای تمام ساکنان آسیای صغیر ماورالنهر و ایران است. این سه فضا را وقتی در قالب سیاست و مرزهای سیاسی نگاه می‌کنید سه حوزه مستقل، منفک از هم و بعضاً رقیب می‌بینید اما وقتی در قالب فرهنگ نگاه می‌کنید و به محصولات فرهنگی توجه می‌کنید با یک بی مرزی مواجه هستید و با دنیایی روبه‌رو می‌شوید که همه از هم الگو می‌گیرند و نسبت به هم تعصب ندارند و در یک زندگی عاشقانه معنوی به سر می‌برند و دنبال آثار هم هستند.
از عمادالدین نسیمی تا امیرعلیشیر نوایی
این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: دنیای سیاست و فرهنگ این آموزش را به ما می‌دهد که اگر ما دنبال دوستی ملت‌ها هستیم باید از حوزه فرهنگ وارد بشیم تا زبان دوستی کار خودش را بکند و ما با زبان مشترک قبلی این ظرفیت را داریم که در بین دنیای ایرانی بزرگ یعنی مرزهای فرهنگی بزرگ ایران که از چین تا بالکان را دربرمی‌گیرد به یک نحوی احیا کنیم.
وی افزود: فضولی شاعر ایرانی است و آن زمان در بغداد زندگی می‌کرده بغداد در دوره صفویه به ایران تعلق داشته است. فضولی سومین شاعر بزرگ ترک زبان و فارس زبان است و زبان مشارکتی دارد و ما در قرن دهم با آن مواجه هستیم. پیش از آن ما با عمادالدین نسیمی مواجه هستیم که سرانجامش به سوخته شدن و اعدام کشید و تفکرات خاص خودش را داشت بعد با امیرعلیشیر نوایی مواجه هستیم که بنیانگذار ادب جغتایی است و زبان ترکی را زبان ادبی می‌کند و توسعه می‌دهد و به دلیل اینکه در دربار سلطان حسین بایقرا بوده این امکانات برایش فراهم بوده که بدون تاثیرگذاری خودش را در قطب‌های مختلف فرهنگی با مرکزیت هرات داشته باشد.
فضولی به زبان فارسی شعر می‌گوید
حسنی در ادامه بیان کرد: سومین شخصیت فضولی است که به زبان فارسی شعر می‌گوید و گرایش‌ها شیعی و علوی دارد اما ابتدا مدت زمان کوتاهی به مشعشعیان روی می‌آورد و وقتی صفویه بغداد را فتح می‌کند برای مدتی خودش را پنهان می‌کند و بعد از مدتی برمی‌گردد و با اشعاری که می‌سراید توبه می‌کند اما افکار انسانی دارد، بسیار متعالی فکر می‌کند و جزو شعرای اگر نگوییم درجه اول چون شاعران درجه اول ما با درجه دوم فاصله دارد مانند فردوسی، رودکی، مولوی، نظامی، حافظ، سعدی، خیام و جامی. زیرا جهت‌دهی جامع فرهنگ ادبی ما را آنها انجام دادند. فضولی جزو مرتبه دوم است و ما به او به عنوان یک شاعر ایرانی افتخار کنیم.
فضولی بعد از اینکه بغداد توسط سلطان سلیمان قانونی تصرف می‌شود ناگزیر است که با آنها سازگاری داشته باشد و در خدمت آنها دربیاید هر چند در خدمت آنها درآمدن باعث نمی‌شود که زبان فارسی را رها کند و یا زبان ترکی را به زبان فارسی ترجیح بدهد همان روال قبلی خود را پیش می‌برد حتی قصیده‌های مدحیه‌ای که برای سلطان سلیمان می‌فرستد به زبان فارسی است و خودش را ایرانی خطاب می‌کند و به او می‌گوید من از سرزمین ایران این شعر را برای تو می‌فرستم. اگر ما بخواهیم قرن دهم خود را با جزئیات بسیار زیاد مطالعه کنیم و بشناسیم چه در حوزه جامعه‌شناسی فرهنگی و مسایل سیاسی و اجتماعی حتمن باید فضولی را به عنوان یکی از نمایندگان در نظر داشته باشیم.
نظر شما