به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – رضا دستجردی: مرتضی مطهری، از برجسته‌ترین چهره‌های خرد و اندیشه اسلامی در دوران معاصر و از عمده نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی است. گفته‌اند معلم شهید که چند ماه بیشتر از حیاتش را پس از پیروزی انقلاب نگذراند، اگر زنده می‌ماند، جهت رویدادهای کشور، مسیری دیگرگونه می‌پیمود. علی مطهری در سال‌روز شهادت پدر که روز معلم نیز نام گرفته، در گفت‌وگو با ایبنا، به بازطرح اندیشه‌های آیت‌الله مطهری و نواندیشی‌های او می‌پردازد.

۴۶ سال از شهادت آیت‌الله مطهری می‌گذرد. در طول این چند دهه، قرائت‌های مختلفی از ایشان شده. این قرائت‌ها چه بوده و امروز چیست؟

ایشان نزدیک‌ترین فرد به امام خمینی بودند، امام هم ایشان را پاره تن خودشان می‌نامیدند. تعبیر امام از ایشان، هم تعبیر متفکر، فقیه، فیلسوف عالی‌مقام و اسلام‌شناس عظیم‌الشأن بود و می‌گفتند آثار ایشان بدون استثنا خوب است و کس دیگری را سراغ ندارم که بتوانم بگویم آثارش بدون استثنا خوب باشد. اینکه ایشان به عنوان اولین هدف از رهبران انقلاب برای ترور انتخاب شد هم قابل تأمل است. ایشان در مقابل گروه‌های التقاطی به شدت ایستاده بود، گروه‌هایی که ظاهراً دم از اسلام می‌زدند ولی گرایشات مارکسیستی داشتند، مثل مجاهدین خلق که در سال ۵۴ اعلام کردند مارکسیست شده‌اند یا گروه فرقان که گرایشات مارکسیستی داشت. شهید مطهری تقریباً تنها کسی بود که در داخل کشور، مقابل اینها ایستاده بود و اعتقاد داشت نهضت اسلامی ما باید راهش را از اینها جدا کند. ایشان در جریان پیروزی انقلاب و دو و ماه نیمی که پس از آن در قید حیات بودند، مراقبت می‌کردند که اینها در دستگاه رهبری نهضت وارد نشوند و شاید هم به همین دلیل، ایشان را به عنوان اولین هدف انتخاب کردند به خیال اینکه اگر ایشان نباشد، می‌توانند وارد دستگاه رهبری نهضت شوند.

نقش شهید مطهری در انقلاب اسلامی بسیار روشن است. نقش ایشان بیشتر در زمینه خلوص ایدئولوژیک نهضت، بسیار بارز است. ایشان معتقد بود که انقلاب اسلامی ما باید صرفاً بر پایه اسلام باشد و اینطور نباشد که فکر کنیم اسلام برای اداره جامعه کافی نیست و ما باید از مکتب‌های بیگانه کمک بگیریم. رسالت اصلی ایشان این بود که مکتب اسلام را به جامعه معرفی کند و آن را آگاه سازد که این مکتب دارای نظام‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، قضایی، اخلاقی، خانوادگی و امثالهم است. ایشان می‌خواست جامعه متوجه شود که ما باید بر اسلام تکیه کنیم و یک جامعه جدید بسازیم.

وقتی کتاب‌های ایشان را نگاه می‌کنید می‌بینید عناوینی دارند که به مسائل مبتلابه جامعه ما می‌پردازند و برای همیشه مطرح و زنده هستند. آثار ایشان، موضوعاتی نیست که بگوییم متعلق به پنجاه شصت سال اخیر بوده و امروز دیگر به کار نمی‌آید، بلکه موضوع تفکر ایشان، در همه زمان‌هاست. مثل نظام حقوق زن در اسلام، یا مسئله حجاب که همیشه مطرح است. یا خدمات متقابل اسلام و ایران، یا عدل الهی، اسلام و نیازهای زمان، و بسیاری دیگر از آثار ایشان که همیشه زنده هستند و مورد نیاز جامعه. لذا امروز هم که بعد از ۴۶ سال، آثار ایشان را مطالعه می‌کنیم می‌بینیم انگار برای همین امروز نوشته شده‌اند.

شهید مطهری نقش فکری خاصی در انقلاب اسلامی داشت. بعد از پیروزی انقلاب هم قرار بود به حوزه علمیه برود و نظر امام هم همین بود که ایشان طلاب را تربیت کنند و پایه‌ای برای حوزه علمیه قم باشند. خود ایشان هم علاقه‌شان کارهای علمی و فکری بود و اگرچه رئیس شورای انقلاب بود، ولی این اواخر بیشتر قصد داشت از این سمت کناره‌گیری کند و به کارهای علمی‌اش برسد. امام خیلی به ایشان امید داشت و می‌دانست می‌تواند روحانیون زیادی را تربیت کند و باعث تقویت حوزه علمیه قم شود که متأسفانه دیگر اجل مهلت نداد و ایشان شهید شد. شهید مطهری شخصیتی بود که اگر می‌ماند بسیاری از حوادث بعد از انقلاب به شکل دیگری اتفاق می‌افتاد. همان‌طور که عرض کردم به خاطر اعتمادی که امام به ایشان داشت و نزدیک‌ترین فرد به امام بود، توانست تأثیر بسزایی در تحولات انقلاب اسلامی داشته باشد. امروز ایشان در میان ما نیستند، اما آثارشان می‌تواند یار و همراه مردم ایران در طی کردن مسیر انقلاب اسلامی باشد.

آرمان‌های آیت‌الله مطهری چقدر محقق شده و چقدر از آن فاصله داریم؟

ایشان در همان فاصله دو ماه و نیمی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی زنده بود، تقریباً ۲۵ سخنرانی کرد. در این سخنرانی‌ها، تمام موضوعاتی که پیش‌بینی می‌کرد به زودی در جامعه ما مطرح خواهد شد، مثل آزادی، عدالت، دموکراسی، ولایت فقیه، روحانیت، پیوند با معنویت و اخلاق، نقش زن در جمهوری اسلامی و نظایر آن را بحث کرد، که در مجموعه نفیسی با عنوان «آینده انقلاب ایران» گردآوری شده که من فکر نمی‌کنم درباره آرمان‌ها، شعارها و آینده انقلاب بتوانیم مجموعه‌ای بهتر از این پیدا کنیم. ایشان در این اثر بر مفهوم عدالت تأکید بسیاری داشت و می‌گفت اگر این دولت (دولت موقت وقت) و دولت‌های آینده به مسئله عدالت اهمیت لازم را ندهد، انقلاب ما با شکست مواجه خواهد شد. یعنی ایشان چند روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، صحبت از شکست انقلاب می‌کند. یا مثلأ ایشان تأکید بسیاری برای احترام به آزادی‌ها قائل بودند، مبادا دولت‌های آینده، محیط خفقان در کشور ایجاد کنند. برای ایشان، آزادی بیان نیز اهمیت بسیاری داشت و من معتقدم ما کسی را نداریم که مثل ایشان، بر آزادی تفکر و آزادی بیان تأکید داشته باشد. حتمأ شنیدید که ایشان می‌گوید در دانشکده الهیات، استادی که مارکسیست است و به خدا باور ندارد، مارکسیسم تدریس کند، ما هم حرف‌مان را می‌زنیم بعد خود دانشجو انتخاب و قضاوت کند. یا حتی ایشان می‌گوید در جمهوری اسلامی، احزاب غیراسلامی هم مجاز به فعالیت هستند، یعنی اگر کسی حزب کمونیست تشکیل دهد، دیگر با عکس امام فعالیت نکند، بلکه عکس لنین و مارکس را بیاورد، ولی فعالیت کند. ایشان تا بدین حد به آزادی بیان معتقد بود. البته ما در قانون اساسی چنین چیزی نداریم. شهید مطهری هم چند ماه قبل از تدوین قانون اساسی به شهادت رسیدند، ولی می‌خواهم بگویم نوع نگاه ایشان و تأکیدی که بر مسئله آزادی بیان داشتند اینگونه بوده و تأکید داشتند که از اسلام تنها با یک نیرو می‌توان محافظت کرد و آن آزادی دادن به عقاید مخالف است که افراد حرف‌شان را بزنند و ما پاسخ دهیم و اینطور نباشد که ما فکر کنیم برای حفظ اسلام و جمهوری اسلامی باید مانع اظهارنظر مخالفان شویم. یا مثلاً در خصوص روحانیت اعتقاد داشت که در جمهوری اسلامی، روحانیت شیعه باید استقلال خودش را از دولت حفظ کند، روحانیون، پست‌های اجرایی دولتی را اشغال نکنند، اتکای روحانیت بر مردم و ناظر بر دولت باشند. حتی انتقاد کند و دولت‌ها را راهنمایی نماید.

با این وجود، می‌بینید که به برخی از این رویکردها عمل نشد و مثلاً در مورد آزادی بیان، در مقاطعی، خوب رفتار نکردیم، گاهی صرف اینکه کسی منتقد بوده و اظهارنظر مخالفی داشته و هیچ اقدام عملی هم نکرده، او را بازداشت و زندانی کردیم و از این قبیل. در موضوع عدالت هم نتوانستیم به ایده‌آل خودمان برسیم. شکاف‌های طبقاتی موجود نشان می‌دهد که در موضوع عدالت چندان موفق نبودیم. در موضوع روحانیت هم اینگونه است. روحانیت ما تاحدودی حکومتی و دولتی شده و بسیاری از آنها به خاطر محدودیت‌هایی که برایشان ایجاد می‌شود جسارت اظهارنظر را ندارند.

به رویکردهای نوین آیت‌الله مطهری اشاره کردید. ایشان با فرهنگ و تمدن غرب هم آشنا بود، با دانشگاه و جامعه دانشگاهی ارتباط داشت، تلاش بسیاری می‌کرد که اسلام را روزآمد کند، و بسیاری اندیشه‌های نوی دیگر. ما امروز چقدر با این نگرش فاصله داریم؟

جامعیتی در شهید مطهری وجود داشت. ایشان برای همه اقشار حرف داشت، هم منبر می‌رفت و بین توده مردم بود، هم در دانشگاه‌ها سخنرانی می‌کرد، هم در انجمن‌های اسلامی حضور داشت، در هرجا هم متناسب با همان فضا صحبت می‌کرد. به مستمع خیلی اهمیت می‌داد و مسئله‌شناس زمان خود بود، می‌دید که چه چیزی مورد نظر مردم هست و به آن اهمیت می‌داد. اینطور نبود که ایشان در سخنرانی‌های خود، برخی مسائل انتزاعی را جدای از ارتباط با مردم انتخاب کند یا مسئله‌ای را از مردم حل نکند. ایشان تلاش داشت علم خود را در راه اصلاح جامعه به کار ببرد. در واقع، ایشان یک مصلح اجتماعی بود و آن چیزی که از ایشان به جای مانده در همین مسیر هست. ایشان هرگز به دنبال اظهارفضل نبود، بلکه در پی چیزی بود که مردم دنبال آن بودند. مثلاً زمانی که «داستان راستان» را نوشت برخی به او اعتراض کردند که شما با وجود آثار فقهی و فلسفی، چرا به سراغ این موضوع ساده رفتید. ایشان در همان مقدمه کتاب، جواب مخالفان را می‌دهند و می‌گویند ظاهراً این افراد توجهی به نتیجه و تأثیر کار ندارند و به دنبال اصلاح جامعه نیستند. همین رویکرد نشان می‌دهد که لازم است روحانیت نیز علم خود را در مسیر اصلاح جامعه قرار دهد.

چقدر آثار آیت‌الله مطهری خوانده می‌شود؟ ایشان امروز چقدر مورد اقبال مردم است؟

کتاب‌های ایشان هنوز از اقبال خوبی برخوردار است و از سوی انتشارات صدرا منتشر می‌شود که یک موسسه خصوصی است و صرفاً از راه فروش کتاب اداره می‌شود، بر خلاف آثار بسیاری از علما که که کمک‌ها و بودجه‌های دولتی می‌گیرند. اقبال مردم به آثار شهید مطهری نشان می‌دهد که در شرایط سخت اقتصادی امروز، هنوز اقبال به آثار ایشان وجود دارد، البته این توجه باید خیلی بیشتر از این باشد، چون مورد نیاز جامعه است و باید در بین جوانان و اقشار مختلف مردم بیشتر نفوذ داشته باشد، اما وجود فضای مجازی و تغییر ذائقه مردم، اقبال کلی مردم را کاهش یافته، اما در خصوص شهید مطهری، این اقبال همچنان قابل توجه است. چاپخانه‌های ما به صورت شبانه‌روزی در حال چاپ آثار ایشان هستند و هنوز هم عقب‌اند. تیراژ آثار ایشان هم قابل توجه است. بناست امسال یکی از آثار جدید ایشان به نام «نکته‌های منبر» در سرای اهل قلم رونمایی شود و انتشارات صدرا هم آثار ایشان را عرضه می‌کند.