سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- محمدجعفر پروین، پژوهشگر ادبی و مدرس دانشگاه: پروین اعتصامی همواره در جامعه ایران، شاعری محبوب است؛ محبوب و با ایماژی معصوم و مظلوم و این دو ویژگی آخر است که به او نوعی تقدس می‌دهد و نقد شعر او را مشکل می‌کند.
معصومیت و مظلومیت او، هم در چهره بیپیرایه، نجابت معصومانه و سیمای کودکانه‌‌اش و هم در مضامین و محتوای شعرهایش و شاید به سبب سادگی و بی‌‌پیرایگی زبان شعریش حضور داشتند و از او همواره شاعری مردم پسند و پرطرفدار ـ به‌ویژه بین مردمان میانسال به بالا ـ خلق کرده است.
پروین اعتصامی خود و دنیای شاعرانه خود را در سایه انتخاب الگویی به‌حق شناخته است، حال ما به شناخت صحیحی از زندگی عاطفی و عملها و عکس‌العمل‌های احساسی دنیای شاعرانه این چرخ ادب دست می‌یابیم، برای کشف این دنیای شاعرانه وی هیچ‌کس رساتر از خود وی با ما صحبت و کمک نخواهد کرد و کسی به‌درستی خود وی به ما نخواهد گفت دقایق عمرش را با کدام حزن و شادی و ساعات زندگیاش را در کدام یاس و امید سپری کرده است.
وی علیرغم همه موارد فوق میداند که تنها سخن خود اوست که مایه شهرت و ماندگاری اشعارش شده است، سخنی که بازتاب همه هستی و زندگی اوست. در این میان دانایی و اوصاف معنوی، در مراحل متأخری از خوش‌سخنی و سنجیده‌‌گویی وی قرار دارد.
از آنجا که فهم ما از شعر، تنها برداشتی است که از متن کسب می‌کنیم، نمی‌توانیم حکمی را به شاعران نسبت دهیم؛ زیرا شعر شهادتنامه نیست. بنابراین مقصود آن است که اشعار این شاعر معاصر تبیین شود و درک این اندیشه تا حدّی آسان شود.
آنچه در این پژوهش بر آن تکیه می‌شود درک تصویر شاعرانه زمان و نحوه برخورد شاعر با آن و نیز شناخت زمینه‌های مشترک انسانی مدّنظر است. پروین اعتصامی به عنوان شاعری آگاه، در بسیاری از اشعار خود از طریق رمز به ترسیم چنین کارکردها و کاراکترهایی پرداخته است تا تفاوت انسان‌های بلندمرتبه و فرومایه را در گستره جامعه با زبان و هنر نشان دهد؛ در شعر این بانوی خوش قلم مصادیق اولویت‌های اجتماعی که فرد آزاده و خودشکوفا در برابر آنها می‌ایستد. از رهگذر همین رفتار متفاوت است که فردیّت و شخصیّت آزادمنشانه انسان شکل می‌گیرد.
برخورداری از نگاه تازه، شهودی و خلاق از ویژگی‌های انسان‌های خودشکوفاست. داشتن نگرش خلاقانه در فرآیندی تکاملی، موجب نیل انسان به احساس اوج و کشف و شهود می‌شود.
به طور کلی فایده اثر شعر چنین شاعرانی را در زندگی اجتماعی می‌توان از جمله ثبت و ضبط زبان و علوم و سنن و آداب زندگی ملت‌ها دانست و به واسطه این خدمات است که نام شاعران جاوید و پاینده می‌ماند و این مقصود به دست نمی‌آید مگر اینکه شاعر علاوه بر آشنایی با علوم و فنون و رسوم و آداب و سنن و سایر خصوصیات جامعه صاحب اراده و در سخن قویدست بوده و بتواند مطالب مهمّ و پر تأثیر را در جمله‌های کوتاه به اذهان مردم بسپارد و ارزش سخن او به حدّی باشد که اذهان را در درک و ضبط آن رغبت افتد و التفات ضمائر را به سوی خود معطوف دارد و در تأیید این معنی اگر به آثار شعرای گذشته به دیده دقّت بنگریم به این نکته بر می‌خوریم که فقط آثار آن دسته از شاعران ارزش و اهمیّت یافته که رقت و لطافت معنی و انسجام کلام به حدّ کامل در آن به کار رفته و به این سبب آثار آنها در قرون متمادی از گزند فراموشی محفوظ مانده و هنوز هم مورد اقبال و توجّه صاحبان ذوق و دوستداران سخن است.
هر شاعری خواه یا ناخواه برای خود جهان‌بینی خاصّ دارد که چگونگی آن بسته به چگونگی شناخت‌های او یا به روی هم بسته به مقتضیات زندگانی اوست. چون هرگونه شناختی کمابیش از واقعیّت خبر می‌دهد.
از نظر نگارنده این مقاله شناخت این شاعر شناختی منطقی است از این‌رو می‌توان گفت که بیان او هم منطقی و تعلیمی است.
از طرف دیگر شناخت این شاعر شناخت حسّی است، از این‌رو می‌توان گفت که بیان او هم حسّی و مردم‌پسند است.
این شاعر معمولاً در شعر خود کلماتی را بر می‌گزیند که بار عاطفی سنگین‌تری دارند چون جنبه عاطفی کلمات ناشی از اشیا و اموری است که در طی زندگی اجتماعی با آن کلمات همراه بوده‌اند. بنابراین تصاویر شعری پروین اعتصامی سرشار از عاطفه که در لحظه معینی به وسیله ترکیب‌های لغوی خاصّی که او بر می‌گزیند به خواننده منتقل می‌کند.
این شاعر برای بیان اندیشه خود، اسلوب‌های هنری را به کار می‌گیرد و تصاویر یا صورت‌بندی حسّی خاصّی به وجود می‌آورد، به بیان دیگر سبک هر شاعری مختص خود او و متناسب با شخصیّت اوست.
شرایط زندگی اجتماعی از یک سو و میراث تاریخی زن بودن در جامعه ایران، از سوی دیگر شعر او را به آمیزه‌ای از اندیشه‌های دیر سال و همچنین تفکرات جدید، تبدیل کرده است. یک بُعد از اشعار پروین، ما را به سده‌های دیرین می‌برد. سده‌هایی که پلیس را محتسب می‌گفتند و قاضی، مظهر قدرت‌های چون و چرا ناپذیر بودند. گفت‌وگوهایی از قبیل گفتوگوی سیر و پیاز، سوزن و رفوگر، الماس و زردگر، سگ و گربه، عاقل و دیوانه، گرگ و سگ و غیره و غیره، در شمار همان گفت‌وگوهای فرازمانی است که می‌تواند تعمیم یابد.
با نگاهی به اشعار او، می‌توان دست کم، هشت موضوع کلی را در آنها تشخیص داد و درباره‌اش به بحث و بررسی پرداخت. موضوعات هشتگانه شعر او عبارتند از:
1- اخلاقیات فردی
2- انساندوستی و همدردی با دیگران
3- تشویق به واقع بینی و تلاش
4- زندگی و مرگ
5- نقش زن در مناسبات فردی و اجتماعی
6- مخالفت با تظاهر و متظاهران
7- تفکرات تقدیری
8- تفکرات ضد تقدیری
توجه به ارزش‌های انسانی
شاعر با توجه به اینکه ارزش‌های انسانی نقش اساسی در بهبود مناسبات انسانی دارند و از طرف دیگر سطح معلومات و قدرت فکری دانشمند ایجاب می‌کند که وی نه تنها از ارزش‌های انسانی حمایت کند بلکه نسبت به تحلیل و بررسی این ارزش‌ها اقدام کند. یا به عبارت بهتر وظیفه اجتماعی او ایجاب می‌کند که عوامل مؤثر در بهبود مناسبات انسانی را مورد بررسی قرار دهد.
این ارزش‌ها در طول حیات انسان اهمیّت و اثر خود را در بهبود مناسبات انسانی و تکامل فکری انسان ثابت کرده‌اند. شاید بتوان گفت هدف پروین در زمینه علمی و اخلاقی حل مشکلات انسان و بهبود مناسبات انسانی است به طور کلی هدف از اشعار پروین اعتصامی، تلاش برای دارا شدن روح علمی و انعکاس خصوصیات آن در رفتار خود است.
ارزش‌های انسانی باید به صورت نظام فکری و اخلاقی حاکم بر رفتار ما باشند و وظیفه ما این است که نه تنها معنا و مفهوم این گونه ارزش‌ها را درک کنیم بلکه با الهام از آنها مناسبات خود را با دیگران به شکل انسانی دربیاوریم.
پروین اعتصامی شاعری است خودشکوفا که این خصایص هشتگانه را دارد و برای رسیدن به این خودشکوفایی خصلت‌ها و رفتارهای ویژه‌ای تحقق می‌یابد. این خودشکوفایی از جمله تئوری نیازهای اساسی انسان، توجّه به ماهیّت خود، شناخت دفاع‌های روانی خویش و شهامت کنار نهادن آنها، اتکا بر خویش و داشتن استقلال فردی، پاسخ به ندای درون در برابر تمایلات بیرونی، ساخت شخصیّت آزادمنش، داشتن نگاه خلاق و تجارب عرفانی یا اوجی، باز نموده شده و مورد تحلیل قرار گرفته است.
شعر پروین اعتصامی ذاتاً شعری است پویا، خلاقانه، انسان‌گرایی در مسیر رهایی و خودشکوفایی و نیز این نکته که شعر فارسی چه کلاسیک چه نو، از ظرفیتهای فراوانی برای تحلیل و دیگر اصول و مبانی شاخه‌های متنوع علوم انسانی برخوردار است.
جمعه ۷ مهر ۱۴۰۲ - ۰۸:۰۲
نظر شما