خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ فاطمه نعمتی- ۸ اکتبر روزِ بچه‌هاست. البته همه‌ی روزها را باید برای بچه‌ها بدانیم؛ ولی هدف نام‌گذاری در تقویم کشورها و تقویم جهانی همین است؛ که یک موضوع را بهتر و بیشتر بشناسیم. روز جهانی کودک هم فرصتی است برای اینکه دنیای کودکان‌مان را با ذهن متمرکزتری بررسی کنیم. این‌روزها هم که گره خورده به بیماری کرونا. بیماری‌ای که بزرگ و کوچک نمی‌شناسد و همه‌مان را درگیر کرده است. بچه‌ها را هم، شاید فکر کنیم کمتر؛ اما ما هنوز متوجه آسیب‌ها و اثرات واقعیِ کرونا بر آن‌ها نیستیم. کودکان در این برهه‌ی زمانی خیلی چیزها را از دست داده‌اند. شاید پدرومادر، خواهروبرادر، دوست و هم‌کلاسی، امکانات تفریح و سرگرمی، مدرسه و بازی و ... . اثراتی که مثل آدم‌بزرگ‌ها  با کلمات از دهان‌شان بیرون نمی‌آید و در دل و ذهن کودکانه‌شان باقی می‌ماند؛ ولی بالاخره باید راهی برای جبران این کمبودها پیدا کرد و دست روی دست نگذاشت. چه راهی؟ پیشنهاد ما ابزاری قدرتمند و کاربلد مثل داستان‌ها و قصه‌هاست. آن‌ها می‌توانند تا حدی کمبودهای آموزشی، احساسی و خلاقیت کودکان را جبران کنند.

به بهانه‌ی روز جهانی کودک می‌خواهیم به این موضوع بپردازیم که قصه‌ها در زمان کرونا چه‌قدر می‌توانند به کودکان‌مان کمک کنند تا زندگی کودکانه‌شان را ادامه دهند. درس و مدرسه، دوستی، ارتباط با خانواده، خلاقیت و تفریح.


قصه‌درمانی؛ روشی ویژه برای کمک به کودکان
در ابتدا به سراغ یکی از روان‌شناسان حوزه‌ی کودک و نوجوان رفته‌ایم که به ما درباره‌ی کرونا و آسیب‌های روحی به‌جای مانده بر ذهن کودکان بگوید. چه آثاری دیده شده است یا باید مواظب چه آثاری باشیم که به راحتی قابل دیدن نیستند.

عطیه میرزاامیری اهل اصفهان است و در رشته‌ی روان‌شناسی کودک‌ونوجوان تحصیل کرده است. او نمونه‌های مختلف آسیب کرونا بر کودکان را مشاهده کرده است و در این‌باره می‌گوید:

«کرونا فشارهای روحی زیادی به والدین وارد کرده است. این فشارها رفتارهای غیرمعمول متعددی مانند وسواس، افسردگی یا اضطراب را فعال کرده. اگر قبل از کرونا نهفته بودند، اکنون آشکار شده‌اند. بالتبع، والد که مضطرب می‌شود این فشار و استرس را به بچه‌اش نیز منتقل می‌کند. ذهن کودک در این شرایط مختل می‌شود و از نظر روانی آسیب می‌بیند.

از سوی دیگر، تعطیلی مدرسه باعث شده است که بچه‌ها گوشه‌گیرتر شوند. روابط اجتماعی و مهارت‌های زندگی را با تأخیر یاد بگیرند و از آن مهم‌تر نمی‌دانند برون‌ریزهای روانی را کجا و کِی انجام دهند؛ برای مثال: اگر در مدرسه در زمان زنگ‌های تفریح برون‌ریزهای روانی خود را انجام می‌دادند، اکنون همه‌ی این‌ها در خانه‌شان خلاصه می‌شود و هیچ فرصت معاشرتی نیز ندارند، درنتیجه آن برون‌ریز روانی را هم ندارند و به‌صورت ناهنجار برون‌ریزی می‌کنند. مثل پرخاش زیاد، اضطراب زیاد، بهانه‌گیری، انجام‌ندادن تکالیف و از این دست رفتارها.

بخشی از اثرات کرونا بر کودکان اکنون دیده می‌شود، و بخشی هم در آینده؛ اما اگر همین حالا والدین، معلمان و متخصصان بتوانند صدمات روحی به‌وجودآمده را جبران کنند، می‌توانند از مشاهده این رفتارهای ناهنجار در بزرگسالیِ این کودکان جلوگیری کنند.»

این روان‌شناس حوزه‌ی کودک‌ونوجوان درباره‌ی استفاده از قصه و داستان در روند درمانی کودکان می‌گوید:

«در کار درمانی از قصه به‌طور ویژه استفاده می‌شود. مقاله‌های فراوانی درباره‌ی تأثیر قصه‌درمانی بر روی انواع و اقسام اختلالات کودکان و نوجوانان بررسی و نوشته شده است و بیشتر آن‌ها هم تأثیرهای معناداری داشته‌اند. خیلی از مقاله‌ها نشان می‌دهند که قصه‌درمانی برای بچه‌های بیش‌فعال نیز کاربرد داشته است. اما نکته‌ای که در این بحث خیلی مهم است، انتخاب نوع قصه و کتاب و روش خواندن آن برای بچه است. یعنی آن متخصص یا والد در ابتدا باید بداند که چه کتابی انتخاب کند. چون کتاب‌ها همان‌قدر که می‌توانند برای کودکان خیلی مفید و راه‌گشا باشند، همان‌طور هم می‌توانند آسیب بزنند. پس روش انتخاب و روش خواندن کتاب برای بچه مهم است. معمولا والدین کتاب‌های آموزش مستقیم را انتخاب می‌کنند و در حین خواندن کتاب نیز بارها به‌طور علنی از کودک‌شان می‌پرسند و به او می‌گویند که «چی یاد گرفتی؟ یاد گرفتی که کتاب درباره‌ی فلان مسئله چی گفت؟» و ... . این روش نتیجه‌ی مثبتی ندارد. آن مفهوم به بچه آموزش داده نمی‌شود و ممکن است از کتاب‌خواندن هم دور شود. [چون در زمان‌های تفریحِ او، کتاب‌خواندن برایش همراه با امرونهی شده است]. زمانی یک کتاب می‌تواند برای بچه مفید باشد که اول درست انتخاب شود و بعد درست خوانده شود.»


با قصه می‌توانیم مفاهیم آموزشی را در ذهن بچه‌ها ماندگار کنیم
در کنار روان‌شناسان، معلم‌ها نیز می‌توانند یاری‌گرِ بزرگی برای بچه‌ها باشند. به‌ویژه که در دوره‌ی کرونا آموزش به‌صورت مجازی شد و آن‌ها از امکانات دیگری استفاده کردند تا بتوانند کمبودهای به‌وجودآمده را جبران کنند. یکی از این معلم‌های پرتلاش خانم هاشمی و همسرشان آقای دهقانی هستند. آن‌ها معلم مقطع ابتدایی‌اند و تجربه‌های گوناگونی دراین‌باره به ما ارائه داده‌اند.

خانم مهشاد هاشمی که اهل مشهد است درباره‌ی تأثیر قصه بر آموزش مفاهیم مختلف به کودکان می‌گوید:

«از قصه و داستان زیاد استفاده می‌کنم، به‌خصوص برای درس ریاضی. چون حس می‌کنم که می‌تواند خیلی برای بچه‌ها مفید باشد. چندروز قبل در کلاس سوم ابتدایی درسی را باید به بچه‌ها آموزش می‌دادم که مقدمه‌ای برای آموزش ضرب بود. در این مرحله من از قصه و ماجرا استفاده کردم و نتیجه‌ی خوبی داشت. حتی اگر این قصه را خودم در همان‌لحظه ساخته باشم. چون درس ریاضی سخت و مفاهیمش ذهنی‌تر است با قصه و داستان بهتر می‌شود آن را آموزش داد.»

آقای دهقانی نیز در ادامه درباره‌ی اهمیت و جذابیت قصه برای بچه‌ها می‌گوید:

«من تجربه‌ی استفاده از قصه را با کودکان زیر ۶ سال داشته‌ام. می‌خواستم سینه‌خیز رفتن و شستن مرتب دست‌هایشان را در کلاس ورزش به آن‌ها آموزش دهم. پس قصه‌ی هزارپایی را برایشان تعریف کردم که می‌خواسته غذا بخورد ولی دست‌هایش را نمی‌شسته و دل‌درد می‌گیرد. بچه‌ها برای کمک به هزارپا باید به‌صورت سینه‌خیز به درونِ این هزارپای اسباب‌بازی می‌رفتند و در نقش دکتر شکمش را تمیز می‌کردند و حال او را خوب. بعد از آن‌ها می‌خواستم که به هزارپا یاد بدهند دست‌هایش را قبل از غذاخوردن بشوید تا مریض نشود. این کار و این قصه به آن‌ها برای یادگیری خیلی کمک کرد و آن‌ها حتی بعد‌ها هم به یاد آن قصه می‌افتادند. مفاهیم آموزشی با قصه در ذهن کودکان تثبیت می‌شود.»


قصه‌ها می‌توانند در دوره‌ی کرونا ناجی و نجات‌بخش بچه‌ها باشند
حال باید بگوییم اهمیتِ قصه‌ها در زندگی آدم‌ها به‌ویژه گروه سنی کودک از کجا می‌آید؟ اولین قدم این مرحله کجاست؟ بی‌شک نویسنده‌ی داستان‌ها مهم‌ترین و اولین عنصر این فرآیند است. نویسنده‌ها هم مانند سایر آدم‌ها در جامعه زندگی می‌کنند و بالا و پایین‌های به‌وجود آمده در سراسر دنیا را درک خواهند کرد. مانند ماجرای بیماری کرونا. و حالا تصمیم با آن‌هاست که این ایده‌ی بزرگ را چه‌طور در داستان‌هایشان جای دهند و چه‌طور ارتباط بین قصه‌ها و کودکان را شکل بدهند.

در همین رابطه، سمیه سیدیان، نویسنده کودک و نوجوان درباره‌ی اهمیت وجود قصه‌ها در زمان بحران‌ها مانند بیماری کرونا که شبیه یک جنگ جهانی است می‌گوید:

«با وجود این‌که کرونا هم از لحاظ روانی و هم از لحاظ اجتماعی آسیب‌های زیادی به بچه‌ها زده، اما کرونا ماندنی نیست. به هر حال یک روزی زندگی عادی از سر گرفته می‌شود‌. بچه‌ها باید بتوانند دوباره در روزگار عادی بازی کنند، درس بخوانند و زندگی کنند. تشبیه جالب کرونا به جنگ عجیب و ترسناک بود. همانطور که جنگ هم باعث از بین‌رفتن نزدیکان یک کودک می‌شود، بچه‌ها و خانواده‌ها در رویارویی با کرونا هم همین مسیر پر از اضطراب را تجربه کرده‌اند. 

در همین آماری که به‌تازگی منتشر شد، متوجه شدیم که کودکان و نوجوانان زیادی در اثر کرونا، خانواده‌ی خود را از دست داده‌اند؛ اما همچنان دلم می‌خواهد کودکان و نوجوانان عزیز بدانند که کرونا هم مثل جنگ‌های بین کشورها یک روزی تمام می‌شود. وقتی تمام شود، دنیا هم تغییر می‌کند. همچنان که کودکان در این مسیر به رشد روحیِ تازه‌ای می‌رسند؛ هرچند تلخ و دشوار.

کرونا مثل یک عامل بزرگ تخریب، در قصه‌ها جاری‌ست. از طرفی دنیای بچه‌ها، دنیای خیالات است. دنیای فانتزی‌ها، قهرمان و ضد قهرمان، نیروهای اهریمنی و بد در برابر نیروهای خوب و نیک. و به طور ضمنی و ناخودآگاه و در مسیر کهن الگوها، بچه‌ها می‌دانند که خوبی پیروز می‌شود.

قصه‌ها می‌توانند در این برهه از زمان که بچه‌ها و خانواده‌ها درگیر هیولایی به نام کرونا هستند، ناجی و نجات‌بخش دنیای آن‌ها باشند. بچه‌هایی که می‌توانند خودشان را در جایگاه نیروهای مبارز و ارتش مبارزین با نیروی پلید کرونا ببینند. بچه‌ها می‌توانند قصه‌هایی با درونمایه‌ی کرونا را راهی برای بیرون‌رفتن از یکنواختی و روزهای بی‌افت و خیز قرنطینه و بیماری ببینند.»


از قصه‌ها برای تخیل و سفر به جاهایی که در حالت عادی ممکن نیست، استفاده می‌کنیم
نقش خانواده‌ها همان‌طور که در زمینه‌های مختلف مرتبط با کودکان مهم است، در زمینه‌ی قصه‌درمانی نیز پررنگ است. خانم مرضیه حق‌خواه ساکن تهران و کتاب‌خوان فعالی است. او مادر یک دختر شش‌ساله و یک پسر سه‌ساله است و درباره‌ی آثار کرونا بر بچه‌ها می‌گوید:

«کرونا قطعا تأثیر داشته است. همین خانه‌‌نشینی‌ها و حذف خیلی از تفریح‌هایی که قبلا می‌شد داشت مثل؛ رفتن به پارک و ارتباط با دوستان. که البته چندماه اول خیلی سفت‌وسخت حذف کرده بودیم ولی کم‌کم و به صورت محدود گاهی این تفریحات را هم داریم. تنهایی و حذف این بازی‌ها و به‌طور دائم در خانه‌ماندن، بچه‌ها را عصبی و خسته می‌کند و بهانه‌گیری‌هایشان زیادتر می‌شود.

از قصه‌ها برای تخیل و سفر به جاهایی که در حالت عادی ممکن نیست، استفاده می‌کنیم. یکی از تفریحات عمده ما کتاب‌خواندن قبل از خواب بوده و هست. حتی قبل از کرونا. و این مورد باعث شده است که همه‌چیز به‌طور کامل در خانه‌ی ما تغییر نکند و بعضی تفریحاتی مثل کتاب‌خواندن هنوز مثل قبل یا حتی بیشتر جایگزین تفریحات دیگر شود.

​از قصه‌ها هم برای ایجاد تجربه‌های متنوع و جدید استفاده می‌کنم. برای مثال؛ از یکی دو تا کتابی که درمورد خود کرونا بوده است استفاده کرده‌ام. کتاب‌هایی که تمرکزشان بر رعایت پروتکل‌های بهداشتی بوده. و به آ‌ن‌ها امید داده است که اگر این مراقبت‌ها را انجام دهیم، کرونا به‌زودی تمام می‌شود.

کتاب‌های متنوعی برای بچه‌ها می‌خوانم. بیشتر آن‌ها هم به‌صورت الکترونیکی است و از پلتفرم طاقچه بخش طاقچه بی‌نهایت استفاده می‌کنم. برای مثال؛ مجموعه کتاب‌های فیگی و فیلی که در طاقچه موجود است واقعا خوب‌اند. طنز خیلی ظریف و خوبی در آن‌هاست و از دوستی و مهربانی می‌گوید. این کتاب‌ها را بچه‌های من خیلی دوست دارند و برای خوب‌شدن حال‌شان، خیلی استفاده می‌کنیم. به طور عجیبی بچه‌های من با وجود سلیقه‌های متفاوت، این مجموعه را دوست دارند.»

در پایان باید گفت کرونا هم مانند اتفاق‌های بزرگ دیگری که در دنیا رخ داده است، یک‌روزی تمام و یا کنترل می‌شود. طوری‌که ما و بچه‌هایمان بتوانیم دوباره به زندگی عادی ادامه دهیم. بتوانیم دوباره بیرون از خانه و در تعامل با مردم زندگی کنیم و سرگرم شویم. اما بچه‌ها ریشه‌اند، و ریشه‌ی هر گیاهی هم بیشترین مراقبت را نیاز دارد تا درست و کامل رشد کند. در مسیر این رشد می‌توانیم از ابزارهای سالم گوناگونی استفاده کنیم، که قصه‌ها یکی از آن‌هاست. یکی از مهم‌ترین و هیجان‌انگیزترین روش‌ها.