خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، حسین عبدالملکی، کارشناس و پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی: «یکی از محدودیت‏‌های پیش‏روی نشر بریل، حجیم شدن کتاب‏‌ها در زمان برگردان مطالب به این خط است، به گونه‌‏ای که مثلاً یک کتاب 500 صفحه‌‏ای در زمان برگردان به خط بریل، تقریباً 8 الی 10 جلد می‌‏شود؛ به‌طور کلی، لزوم چاپ بریل بر کاغذهای ضخیم‏تر از صفحات کتاب‌‏های عادی و نیز برجسته بودن نقاط این خط از یک‌‏سو، و جاگیر بودن نظام نوشتاری بریل، باعث می‏‌شود که حجم آن به نحوه قابل‌توجهی افزایش یابد.

در این میان، همین حجم بالا و جاگیر بودن نظام نوشتاری بریل نسبت به خط بینایی و البته مبتنی بر لمس بودن خوانش آن، موجب می‌‏شود که مطالب نوشته شده به بریل، کندتر از مطالب نوشته شده به بینایی خوانده شود.

از همین رو از همان نخستین دهه‏‌های فراگیری خط بریل و کتاب‌‏های منتشره در این قالب، عواملی همچون: «حجم بالا»، «جاگیر بودن» و «خوانش کُند آن نسبت به خط بینایی» محل دغدغه فعالان این حوزه بوده، و از محدودیت‎های ذاتی آن به شمار می‌‏آمده است. به همین سبب، فعالین و متخصصین حوزه بریل در پی به‌‏دست دادن راهکارهایی برای برون‌رفت و یا تقلیل این محدودیت‏‌ها برآمدند.

مهم‌‏ترین تلاش در این حوزه، ایجاد «کوتاه‌نویسی بریل» در زبان‏‌های مختلف است که در نگاه تخصصی به «بریل 2» نیز مشهور است. در واقع، در پروژه کوتاه‌نویسی در زبان‌‏های مختلف سعی می‏‌شود، به‌‏شکلی مدون، کلمات و ساخت‏‌های واژگانی پُرتکرار در هم‏نشینی‏‌ها و جانشینی‏‌های زبانی، احصاء شده و بنابر مجموعه‏‌ای از شرایط مختلف، یک علامت اختصاری به هر یک از آن‏‌ها اختصاص یابد.

در واقع، این علامت اختصاری نشانه‏‌ای از آن کلمه یا ساخت واژگانی پُرکاربرد به حساب می‏‌آید. به‌عنوان مثال، در زبان انگلیسی به جای پسوند ATION که به‌واسطه 5 حرف خود، 5 سلول بریل را دربرمی‏‌گیرد، یک ترکیب دو کاراکتری (دو سلولی) شامل نقطه 6 و N به آن اختصاص یافته است و در هر کجای متن که ATION  وجود داشته باشد، از این علامت به‌عنوان نشانه آن استفاده می‌شود.

امروزه قریب به اتفاق زبان‏‌های مهم دنیا، دارای نظام کوتاه‌نویسی بریل‌(بریل 2) هستند که با شدت و ضعف‌‏های متفاوت مورد استفاده قرار می‏‌گیرند.

موفق‌ترین نظام کوتاه‌نویسی بریل، متعلق به «بریل انگلیسی» است که قریب به اتفاق کتاب‌های موجود به این خط به‌صورت کوتاه‌نویسی انتشار می‏‌یابد. بنابر برآوردها، با کاربست کوتاه‌نویسی بریل انگلیسی تقریباً یک سوم از حجم مطالب به این خط کم شده که طبیعتاً به کاهش حجم و جاگیری و سریع‌تر شدن خوانش بریل انگلیسی، کاهش مصرف کاغذ در چاپ کتاب‌های آن و بسیاری موارد دیگر  منجر شده است.

از حدود سال 1350، ایجاد نظام کوتاه‌نویسی بریل فارسی در بین فعالین حوزه بریل، به‌عنوان یک ضرورت مطرح شد، اما متأسفانه با یک کار فراگیر، جامع، مدون و علمی و البته مستمر که نتایج عملی و اجرایی مشخصی داشته باشد، همراه نشد.

به‌طورکلی، سیر تحول کوتاه‌نویسی بریل فارسی را می‏‌توان در قالب سه دوره تقسیم‌بندی‌ کرد:

الف) تلاش‌‏های فردی
در دهه 50 برخی فعالین حوزه بریل تلاش کردند که به شکل فردی، یک نظام کوتاه‌نویسی خاص بریل فارسی را ابداع کنند. تلاش‏‌های افرادی چون عبدالرحیم بقایی و محمدرضا نامنی و.. را می‌‏توان در قالب این دوره جای داد، اما از آنجا که ایجاد بریل 2 در هر زبان، یک کار روش‌مند، علمی، زمان‌بر و پیچیده و با لحاظ مؤلفه‏‌های متعددی است، تلاش‏‌های این افراد به توفیق چندانی نینجامید.

ب) کوتاه‌نویسی در سازمان بهزیستی
دوره دوم تلاش برای ایجاد کوتاه‌نویسی بریل فارسی، به اوائل دهه 60 در سازمان بهزیستی مربوط می‌شود. در این برهه، یکی از فعالین حوزه بریل به نام محمدحسن وجدانی‌نژاد با همراهی دانشجویان خود در دوره تربیت معلم آموزش نابینایان، روشی برای کوتاه‌نویسی بریل فارسی ابداع کرد که این روش در کارگروهی در سازمان بهزیستی پیگیری شد و حتی نظام کوتاه‌نویسی بریل فارسی مبتنی بر این روش، تدوین و منتشر شد، اما از آنجا که این روش بیشتر از آنکه مبتنی بر یک راهبرد علمی و روش‌مند باشد، مبتنی بر سلیقه و ابداعات ذوقی بود، و نقایص و کاستی‏‌هایی نیز در آن دیده می‌‏شد، بنابراین چندان مورد اقبال قرار نگرفت.

ج) کارگروه کوتاه‌نویسی آموزش و پرورش استثنایی
در تداوم این کار از اواسط دهه 60، کارگروهی در سازمان آموزش و پرورش استثنایی برای تدوین کوتاه‌نویسی بریل فارسی تشکیل شد و حتی کوتاه‌نویسی تدوین شده در سازمان بهزیستی نیز در این کارگروه به‌عنوان پایه کار، مورد ارزیابی و بازبینی قرار گرفت و افراد مشارکت‌کننده در آن نیز به  این کارگروه دعوت شدند.

این کارگروه پس از چند سال تلاش و البته ایجاد وقفه‌‏های مختلف در کار، سرانجام روشی را برای نظام کوتاه‌نویسی بریل فارسی تدوین کرد و حتی کارگاه‏‌های آموزشی نیز برای رواج و عملیاتی‌سازی آن برگزار کرد، اما به دلیل مسائل مختلف، که تشریح آن‏‌ها به‌صورت تخصصی در حوصله این متن نمی‏‌گنجد، هیچ‌گاه به مرحله اجرا در نیامد.

هم‌اکنون بریل فارسی با عمری نزدیک به یک قرن و البته کارنامه‌‏ای 50 ساله در حوزه نشر بریل، برخلاف بسیاری از زبان‌‏های مهم و متداول دنیا دارای نظام کوتاه‌نویسی مدون و اجرایی شده مختص به خود نیست که طبیعتاً به‌عنوان یکی از مهم‌‏ترین چالش‏‌های نشر بریل فارسی به شمار می‏‌رود.

در صورت وجود یک نظام مدون و عملیاتی شده برای «بریل 2 فارسی» طبعاً از یک‏سو، حجم کتاب‌‏های بریل تقریباً تا یک سوم کم شده و از سوی دیگر، امکان خوانش سریع‌‏تر بریل فارسی را برای کاربران آن فراهم می‏‌ساخت. در کنار محاسن فراوان وجود بریل 2 فارسی، صرفاً وجود این دو مزیت‌(کاهش حجم کتاب‌‌ها و امکان خوانش سریع‌تر بریل) می‌‏توانست در اقبال بیشتر نابینایان به سوی بریل و کتاب‌‏های منتشره در قالب این خط، بسیار مؤثر باشد.

کمبود کاغذ مناسب برای چاپ کتاب‌‌های بریل و فرسوده شدن ماشین‏‌های چاپ موجود به روشنی ضرورت وجود نظام کوتاه‌نویسی بریل فارسی در شرایط کنونی را به‌صورت ویژه‌‏ای نمایان می‏‌سازد.

چراکه به تأخیر افتادن ایجاد بریل 2 فارسی، علاوه بر تحمیل هزینه‏‌های فروان در چند دهه اخیر در کمرنگ شدن و به حاشیه رفتن تدریجی خط بریل در سبد مطالعاتی نابینایان نقش مهمی را ایفا کرد که تبعات مختلفی را با خود به همراه داشته است.

از این‏‌رو باید در سریع‌‏ترین زمان ممکن در زمینه نظام کوتاه‌نویسی بریل فارسی با لحاظ تمامی شرایط و به‌ویژه تأخیر چند دهه‌‏ایی در ایجاد آن، تصمیم‌گیری شود.

به نظر می‏‌رسد ایجاد بریل 2 فارسی می‏‌تواند در کاهش هزینه‏‌های چاپ، مصرف کاغذ و حجم کتاب‌های منتشره به این خط، بالابردن سرعت خوانش بریل فارسی و بسیاری موارد دیگر مؤثر باشد.

حتی اگر با توجه به شرایط کنونی و به تأخیر افتادن چند دهه‌‏ایی ایجاد کوتاه‌نویسی بریل فارسی، امکان استفاده کارآمد از آن با توجه به امکان‏‌های موجود در زمینه کتاب‌های بریل کاغذی چندان به صرفه نباشد، اما حداقل می‌‏تواند به‌عنوان یک نظام نوشتاری و خوانش برای استفاده در نمایشگرهای بریل و در نتیجه مطالعه متون و کتاب‏‌های الکترونیک به شکل بریل بسیار مؤثر و راهگشا باشد؛ و در نگاهی حداقلی امکان جدیدی را پیش‏روی کابران بریل فارسی در تلفیق بریل و فناوری ایجاد کند.

بدون تردید نخستین گام در این راه، مبنا قرار دادن کوتاه‌نویسی تدوین شده از سوی کارگروه سازمان آموزش و پرورش استثنایی، و بازبینی و ارزیابی جدی آن با استفاده از فناوری‏‌های موجود و بهره‌گیری از علوم مختلف و به‌ویژه زبان‌شناسی و رفع نقایص، مشکلات و محدودیت‌‏های موجود در آن است.

روندکاوی بریل 2 فارسی، قصه پُرغصه‌‏ای را پیش‏روی ما قرار می‌دهد که هزینه‌‏های فراوانی را در ابعاد مختلف به مهم‏ترین روش بی‏‌واسطه دسترسی به منابع اطلاعاتی برای نابینایان فارسی‌زبان، وارد کرده است و باید هر چه زودتر برای روشن شدن بود و یا نبود امکانات پیش‏روی آن، با توجه به تأخیرات چند دهه‏‌ای در راه ایجاد آن، تصمیم‌گیری و چاره‌اندیشی شود.