طبق مطالعات محققان اسلامی و گروهی از خاورشناسان، شمار کاتبان وحی که در زمان پیامبر (ص) به کتابت وحی اشتغال داشته‌اند، به 43 یا 45 نفر می‌رسد که حضرت علی (ع)، زبیر بن عوّام، طلحه بن عبیدالله، زید بن ثابت، ابوبکر، عثمان، مصعب بن عمیر، معاذبن جبل، ابو ایوب انصاری، حنظله بن ابی عامر و عبدالله بن حجش از آن‌جمله هستند. البته در کتاب‌های مختلف تعداد و اسامی کاتبان وحی متفاوت است. در برخی کتاب‌ها ازجمله «پژوهشی در تاریخ قرآن» اثر سیدمحمدباقر حجتی، در میان کاتبان قرآن از یک زن به نام فاطمه سدوسی نام برده شده است.
.jpg)
نقش‌آفرینی زنان عالمه‌ای همچون حضرت خدیجه کبری (س)، حضرت فاطمه زهرا (س)، فضه خادمه حضرت زهرا (س)، بنت عمیس، اسماء بنت یزید بن سکن، ام ایمن، ام سلیم بنت ملحان، ام درداء، ام عطیه انصاری، خوله، نسیبه و زینب ربیبه حضرت رسول اکرم (ص) در کتابت وحی از قلم مورخین افتاده‌اند. نگاهی به سیره یکایک این زنان عالمه نشان می‌دهد که در کتابت آیات قرآنی و احادیث صادره از رسول خدا فعالیت داشته‌اند. اما تمامی آن‌ها کاتب همه قرآن نبوده‌اند. بسیاری از این زنان و سرآمد آن‌ها حضرت فاطمه زهرا (س)، حافظ قرآن کریم نیز بوده‌اند (مقاله «زنان کاتب و حافظ قرآن در عصر پیامبر اعظم (ص)، نوشته نعمت‌الله صباغی).
از زنانی که در صدر اسلام نوشتن را می‌دانستند می‌توان از ام کلثوم بنت عقبه، کریمه بنت مقداد و شفاء بنت عبدالله نام برد. شفاء به دستور پیامبر به حفصه نوشتن آموخت و بعد از آن حفصه در زمره نویسندگان قرار گرفت (مقاله «کاتبان وحی» / ویکی فقه).
زنان خوشنویس و کاتب وحی در تاریخ ایران
در قرن‌های بعد نیز در دوره‌های مختلف تاریخی، زنانی به کتابت قرآن کریم پرداخته‌اند که نام برخی بر صفحات تاریخ ماندگارتر شده است. از زُمرد مَلَک دختر سلطان محمود و خواهرزاده سلطان سنجر، جزوات قرآنی زیادی در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است، از فاطمه سلطان بنت مقصود علی از زنان خوشنویس صفویه گرفته تا مرجان الکاتب و ضیاءالسلطنه دختر فتحعلیشاه و اُم سَلَمه و خیرالنساء بیگم و مریم بانو نائینی از بانوان خوشنویس عهد قاجار، همگی تاریخ زنان خوشنویسان ایران را به زیبایی رقم زده‌اند.
کاتب: ام سلمه
شاهزادهِ هنرمندِ قجری که کاتب قرآن شد
ازجمله سرشناس‌ترین بانوان کاتب قرآن می‌توان به ام‌ال‍س‍ل‍م‍ه، دختر هنرمند فتحعلیشاه قاجار اشاره کرد. ام‌سلمه، مشهور به گلين خانم، شعر می‌سرود، در تذهيب‌کاری مهارت داشت و خط را بسيار خوب می‌نوشت. وی خوشنويسی را نزد اساتيدی چون زين‌العابدين اصفهانی و حاج علی‌آقا، پسر ميرزا علی محمدخان نظام‌الدوله فرا گرفت. در نوشتن خط نسخ مهارت داشت، به‌طوری‌که در رده خوشنويسان مطرح قرن سيزدهم قرار گرفت. محمد‌حسن خان اعتمادالسلطنه می‌نويسد: «خط نسخ را به خوشی اساتيد اين فن نوشته و قرآن خط او نهايت مرغوبيت است». خوشبختانه، آثار قابل توجهی از وی به‌جای مانده که بيشتر اين نوشته‌ها شامل قرآن و ادعيه است. به علت نزديکی کرمانشاه به عتبات عاليات، بیشترنوشته‌های خود را وقف آستان ائمه در آن ديار کرده است.
نخستین زن خوشنویس کاتب کل قرآن کریم
سال 1376 در نمایشگاه بین‌المللی حفظ و قرائت قرآن کریم، استاد فریبا مقصودی به‌عنوان نخستین زن خوشنویس کاتب کل قرآن کریم در جھان اسلام، لوح تقدیر از رئیس‌جمھوری و تقدیرنامه از رھبر معظم انقلاب دریافت و قرآنی را که در مدت سه سال خوشنویسی کرده بود به رھبر انقلاب تقدیم کرد.
این بانوی کرمانشاهی با آفرینش‌های هنری خود در کتابت قرآن، ادعیه، شاهنامه فردوسی (بالغ بر۶۰۰۰ بیت)، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی، خطبه حضرت زهرا (س)، مناجات حضرت علی (ع)، دیوان پروین اعتصامی، دیوان سیدیعقوب ماهیدشتی کرمانشاهی، شرح زیارت عاشورا، یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، یادنامه علامه طباطبایی، رباعیات باباطاهر، اشعار ابوسعید ابوالخیر، اشعار رودکی سمرقندی و چندین اثر دیگر نام خود را در عرصه خوشنویسی در ایران و جهان اسلام جاودانه کرد.
در کنار کتابت کل قرآن کریم به خط نستعلیق، کتابت خطبه حضرت زهرا (س) از دیگر آثار ارزشمند و فاخر این بانوی هنرمند ایرانی است.
نمایش هنر کاتبان وحی و احادیث در «شمیم ریحان»
در روزگار کنونی به‌ویژه در سال‌های اخیر، شمار زنان هنرمندی که به کتابت آیات قرآن کریم یا ادعیه و روایات می‌پردازند، روندی رو به رشد داشته است. در نمایشگاه «شمیم ریحان» که در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و همزمان با سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) در کتابخانه و موزه ملی ملک گشایش یافته و تا هفتم اسفندماه همزمان با سالروز میلاد باسعادت دختر گرامی رسول اکرم (ص) دایر است، 52 اثر از 24 بانوی کاتب قرآن و ادعیه به نمایش گذاشته شد.
به گفته فاطمه رازی‌پور؛ کارشناس موزه‌داری موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، در نمایشگاه «شمیم ریحان»، 52 اثر از 24 بانوی کاتب از شهرهای مختلف ایران ازجمله تهران، قم، تبریز، اصفهان، شیراز، اصفهان در این نمایشگاه عرضه شده است که شامل ادعیه، احادیث و کتابت قرآن است. در بین این آثار، چند کتابت کامل قرآن و صحیفه سجادیه وجود دارد و دیگر آثار تک اثر و نسخه‌های منفرد هستند. همه این آثار معاصر و مربوط به سال‌های اخیر هستند و به خط‌های نسخ و ثلث کتابت شده‌اند.
.jpg)
این نمایشگاه گروهی که با همکاری مشترک کتابخانه و موزه ملی ملک و دارالکتابة متعلق به مرکز طبع و نشر قرآن کریم دایر شده، همزمان با سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) گشایش یافته و پایان آن سه‌شنبه هفتم اسفندماه همزمان با جشن میلاد باسعادت دخت گرامی حضرت رسول اکرم (ص) و تجلیل از 24 بانوی کاتب، خواهد بود. در روز اختتامیه، یک کارگاه خوشنویسی و کتابت قرآن کریم نیز زیرنظر اساتید خوشنویسی ازجمله ابورضایی، خزاعی، طاووسی، میبدی، قربانی و اسدی برگزار خواهد شد.
همه آثار به‌صورت شخصی از سوی کاتبان کتابت شده و در این نمایشگاه به نمایش درآمده و تنها دو نسخه کامل صحیفه سجادیه از سوی دارالکتابة به دو بانوی کاتب، الهام میرطلائی از شهرضا و عذرا عبدالله پور از اصفهان سفارش داده شده است.
نظر شما