یدالله ایزدی، راوی و تاریخ‌نگار جنگ، مسئول تاریخ شفاهی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس و نویسنده این کتاب در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، ضمن معرفی روند انجام این پژوهش، به تشریح محورهای اصلی و محتوای فصل‌های آن پرداخت.
کتاب پانزدهم از مجموعه «روزشمار جنگ ایران و عراق» چه بازه زمانی را دربرمی‌گیرد و مهمترین محورهای حوادث کدامند؟
در دوران دفاع مقدس در جایگاه معلم آموزش و پرورش با مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به‌عنوان راوی در ارتباط بودم. با توجه به اهمیت این برهه از جنگ، پژوهش و تالیف جلد پانزدهم مجموعه «روزشمار جنگ ایران و عراق» به من پیشنهاد شد. با مشورت و هماهنگی شورای روزشمار مرکز، براساس اسناد در اختیار، مطالعاتی در این زمینه انجام دادم.
کتاب حاضر، بازه زمانی 76 روزه از اول مرداد 1360 تا 14 مهر 1360 را شامل می‌شود. حوادث کتاب در چهار محور اصلی جنگ ایران و عراق، وقایع مناطق کردنشین، گروه‌های مسلح ضد انقلاب و رخدادهای سیاسی و داخلی کشور تنظیم شده است. برای تهیه و تدوین این اثر، منابع آشکار شامل روزنامه‌ها، جراید، کتاب‌های آن دوره زمانی و منابع غیرآشکار شامل گزارش‌ها، بولتن‌ها، اسناد سیاسی و نظامی مورد استفاده قرار گرفت.
مجموع منابع غیرآشکار از نهادهایی همچون وزارت اطلاعات، وزارت امور خارجه و خبرگزاری جمهوری اسلامی در مدت 40 سال در مرکز جمع‌آوری شده است. از بین ده‌ها هزار سند، حدود پنج هزار فیش تهیه و حدود سه هزار عکس نیز بررسی شد. این پنج هزار فیش در چهار محور مذکور تهیه و به تفکیک هر روز دسته‌بندی صورت گرفت و در ذیل هر کدام مسائل مرتبط به‌صورت موضوع‌بندی شده، مورد بررسی قرار گرفت. در مجموع، یک‌هزار و 85 گزارش تهیه شد و هر روز از این 76 روز به منزله یک فصل از کتاب است.
درباره اصلی‌ترین حوادث جنگ که در این 76 روز رخ داده، توضیح دهید.
این 76 روز یکی از پرحادثه‌ترین دوره‌های دهه 60 انقلاب اسلامی است. دوره‌ای که بنی‌صدر از ریاست‌جمهوری عزل، جنگ دوره رکود را می‌گذراند و عراق مساحت زیادی از سرزمین‌های ایران را اشغال کرده بود. در این برهه، همه نگاه‌ها به ماجرای بنی‌صدر بود و حوادث داخلی پیرامون این موضوع، سایه سنگینی بر همه مسائل کشور از جمله جبهه‌های جنگ انداخته بود. در این دوره با تحولاتی در سطح نیروهای مسلح نیز مواجه بودیم.
در یک تقسیم‌بندی کلی، جنگ را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: عملیات‌های محدود قبل از عملیات ثامن‌الائمه و عملیات مهم ثامن‌الائمه و اثراتی که در سرنوشت جنگ به‌جای گذاشت. در بخش نخست، حدود 11 عملیات دارای اهداف کوچک صورت گرفت که روند تاثیرگذاری بر جنگ نداشتند. از جمله این عملیات‌های محدود می‌توان به عملیات شهید چمران در جاده آبادان - ماهشهر، عملیات رجائی و باهنر و عملیات بازی دراز در دشت ذهاب، اشاره کرد.
اوایل مهرماه پس از عزل بنی‌صدر از ریاست‌جمهوری، محسن رضایی به فرماندهی سپاه منصوب و اولین گام‌ها با عنوان عملیات ثامن‌الائمه با هدف آزادسازی سرزمین‌های اشغال شده، برداشته شد. هدف اصلی این عملیات، ترسیم طرحی برای شکستن محاصره یک‌ساله آبادان بود. در این طرح، یگان‌های ارتش و نیروهایی از سپاه که تابعه ستاد عملیات جنوب بود، شرکت داشتند. لشکر 77 خراسان از ارتش و 16 گردان از سپاه ماموریت پیدا کردند به ارتش عراق در شرق کارون حمله کنند. نیروهای عراقی که یک لشکر تقویت شده بودند، منطقه‌ای به وسعت 130 کیلومترمربع را در اختیار داشتند و دو جاده مهم اهواز - آبادان و آبادان - ماهشهر را اشغال کرده بودند.
این عملیات 5 مهر 1360 با حضور هشت گردان پیاده، سه گردان تانک، یک گردان زرهی و دو تیم بالگرد هجومی هوانیروز و توپخانه‌های ارتش و همچنین 16 گردان پیاده از سپاه، در چهار محور دارخوین، فیاضیه، ذوالفقاریه (ایستگاه‌های 7 و 12) و جاده آبادان - ماهشهر با موفقیت به انجام رسید و ایران توانست ارتش عراق را در شرق کارون محاصره و سرزمین‌های اشغالی را آزاد کند.
انتصاب فرماندهان جدید جنگ از دیگر حوادث این دوره بود. محسن رضایی به فرماندهی کل سپاه و سرهنگ محمدحسن معینی‌پور به فرماندهی نیروی هوایی ارتش منصوب شدند. پس از سقوط هواپیمای فرماندهان ارتش، سرتیپ ظهیرنژاد که فرمانده نیروی زمینی ارتش بود، به سمت رئیس ستاد مشترک ارتش منصوب و به‌جای وی علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش شد. این تغییرات، موجب تحولاتی در جبهه‌ها شد که مَطلع آن عملیات فرماندهی کل قوا و چند روز بعد عملیات ثامن‌الائمه بود که در نتیجه آن نیروهای عراق تا غرب کارون عقب رانده شدند.
بعد از حوادث مربوط به جنگ، دومین محور مباحث کتاب به مناطق کردنشین شمال‌غرب کشور اختصاص دارد. مهمترین رخدادهای این دوره 76 روزه در این مناطق چیست؟
هر روز از این مقطع زمانی، یکی از فصل‌های کتاب است. به بیانی دیگر کتاب شامل 76 فصل است. در هر روز، ابتدا اخبار نظامی و جنگ، در ادامه اخبار مربوط به مناطق کردنشین، گروه‌های مسلح ضد انقلاب و رخدادهای سیاسی و داخلی کشور بیان شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور دچار بحران‌های متعددی شد و یکی از این مناطق درگیر با بحران‌های جدی، مناطق کردنشین بوده که این بحران‌‌ها زمینه‌های تاریخی طولانی داشت. مناطق کردنشین شمال‌غرب کشور و برخی شهرها و جاده‌های مواصلاتی این منطقه در اختیار نیروهایی بود که با حمایت لجستیکی عراق تحرکاتی انجام می‌دادند و این مناطق را اشغال کرده بودند.
در این کتاب و در دوره مورد نظر، دو شهر اُشنویه و بوکان از اشغال این گروه‌ها (حزب دموکرات کردستان ایران، حزب کومله و رَزگاری) خارج شد. از دیگر اقدامات این دوره می‌توان به پاکسازی منطقه مرزی سیرو در شمال‌غربی ارومیه و آزادسازی مَرگِوَر (محل تلاقی ایران، ترکیه، عراق) که سه‌مرز هم نامیده می‌شود، اشاره کرد. در این اقدامات، حداقل 85 روستا و بخش‌های زیادی از ارتفاعات این شهرها پاکسازی شد. با توجه به اینکه این کتاب نوعی تاریخ‌پژوهی است، به اقدامات گروه‌های مسلح ضد انقلاب شامل ناامن کردن شهرها و جاده‌ها، اجرای کمین، مین‌گذاری و درگیری‌ها هم اشاره شده است.
سومین محور اصلی کتاب، مربوط به اقدامات گروه‌های مسلح ضد انقلاب در داخل و خارج از کشور است. بیشترین فعالیت‌ها از سوی کدام سازمان‌ها صورت می‌گرفت؟
گروه‌های سیاسی که در جریان انقلاب به مقدار زیادی اسلحه و مهمات دسترسی پیدا کرده بودند، بعدها به سمت انجام حرکات نظامی و مسلحانه متمایل شدند. در این دوره بیشترین اقدامات و عملیات مربوط به سازمان مجاهدین خلق (منافقین) بوده که در واقع دوره اوج ترورها است. حرکات این سازمان در داخل کشور در دو محور اصلی سازماندهی شده بود: 1- ادامه خط انفجار و ترور 2- راه‌اندازی تظاهرات سراسری خیابانی و مسلحانه با هدف قیام توده‌ای. در خارج هم دو اقدام اساسی محور فعالیت‌های سازمان را تشکیل می‌داد: 1- اشغال سفارتخانه‌ها و اماکن سیاسی متعلق به ایران 2- تغییر مواضع سازمان و چرخش تدریجی به سمت غرب (این سازمان دارای چهره‌ای مارکسیستی است، ولی در این دوره مواضع خود را به سمت غرب علنی می‌کند).
در این دوره 76 روزه، سازمان حدود یک‌هزار و 82 مورد ترور، بمب‌گذاری و اقدامات خرابکارانه در کشور انجام داد که طی آن‌ها، 387 تن از مردم عادی و نیروهای انتظامی و بسیجی شهید و 667 تن نیز مجروح شدند. به‌طور میانگین در هر روز حدود 20 عملیات در کشور صورت می‌گرفت که تا حدودی جنگ را تحت‌تاثیر قرار داد. تحلیل سازمان در این دوره این بوده که با راه‌انداختن تظاهرات مسلحانه آن‌را به تظاهرات ماه‌های قبل از انقلاب تبدیل کند. از نیمه دوم شهریور به مدت یک ماه، 12 تظاهرات مسلحانه (هفت تظاهرات در تهران و پنج مورد در شهرستان‌ها) روی داد. سازمان مجاهدین تصور می‌کرد با این روش مردم به آن‌ها می‌پیوندند و این روند به جنگ داخلی منجر خواهد شد. بنی‌صدر و مسعود رجوی در پاریس و گروه‌های مسلح مناطق کردنشین، تبلیغات این خط را رهبری می‌کردند.
بخش دیگر فعالیت‌های گروه‌های ضد انقلاب در خارج کشور برنامه‌ریزی شده بود. محور اصلی این اقدامات، اشغال سفارتخانه‌ها و دفاتر سیاسی بود. در این دوره حداقل 20 مورد اشغال و اقدام به اشغال صورت گرفت که حرکت قابل‌توجهی بود. رسانه‌های غربی هم خبرهای اشغال را پرنگ و در حد گسترده پوشش می‌دادند. سازمان به هوادارانش در خارج از کشور اعلام کرده بود که به دفاتر و سفارتخانه‌های ایران حمله کنند که از جمله این اقدامات می‌توان از اشغال سفارت ایران در دانمارک، تلاش برای اشغال سفارت ایران در وین و حمله به دفتر هواپیمایی ایران‌ایر در پاریس نام برد.
تغییر مواضع از دیگر موضوعات مهم مرتبط با گروه‌های ضد انقلاب است. در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های آن دوره به روشنی مشخص است سازمان که دم از ضدامپریالیسم می‌زد، مواضع جدیدی را ترسیم می‌کند. در مواضع جدید، سازمان تلاش می‌کند چهره دموکرات از خود نشان دهد. در این دوره بنی‌صدر و رجوی به فرانسه پناهنده شدند. یکی از سرفصل‌های مهم در مواضع سازمان، پیوند با رژیم بعث عراق است. مصاحبه‌های رجوی مورد حمایت صدام قرار گرفت و آن‌ها اعلام می‌کنند که آماده پذیرش بنی‌صدر و رجوی هستند که رجوی و سازمان این درخواست پناهندگی را می‌پذیرند.
اوضاع سیاسی و داخلی کشور، چهارمین محور اساسی است که مباحث کتاب پیرامون آن شکل گرفته‌اند. مهمترین حوادث این دوره کشور کدام‌اند؟
مهمترین حادثه سیاسی داخل کشور در این برهه، فرار بنی‌صدر و برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و انتخاب محمدعلی رجائی به‌عنوان رئیس‌جمهور است. کمتر از 40 روز پس از این رویداد، در تاریخ هشتم شهریور، حادثه انفجار ریاست‌جمهوری رخ داد که کشور را دچار بحران اساسی کرد. پس از این اتفاق و شهادت رجائی و باهنر، شورای موقت ریاست‌جمهوری شامل آیت‌الله موسوی اردبیلی و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی تشکیل شد و در تاریخ 10 شهریور، محمدرضا مهدوی کنی را به‌عنوان نخست‌وزیر موقت تعیین کردند تا خللی در قدرت اجرایی کشور رخ ندهد.
حدود یک ماه پس از شهادت رجائی و باهنر در تاریخ 10 مهر 1360، انتخابات ریاست‌جمهوری به‌عنوان مهمترین اولویت کشور در این دوره حساس انجام شد و در تاریخ 13 مهر آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان سومین رئیس‌جمهور ایران به مردم معرفی شد. نظام مدیریتی و اجرایی کشور، در این دوره پرتلاطم و پرالتهاب (جنگ، گروهک‌ها، مناطق مرزنشین و خلأ قدرت در کشور) یک ظرفیت استثنائی را برای عبور از این بحران از خود بروز داد.
در این دوره شاهد تنش‌هایی در مسائل دیپلماسی از جمله رابطه ایران و فرانسه و رابطه ایران و کویت بودیم. در این زمینه بیشتر توضیح دهید.
در پی پناهندگی رجوی و بنی‌صدر به فرانسه، دوره پرالتهابی در روابط دو کشور ایجاد شد. همچنین در پی حمایت کویت از عراق و دو ماجرای مربوط به محموله کشتی دانمارکی که برای عراق مواد منفرجه حمل می‌کرد و مقصد آن یکی از بنادر کویت بود و این کشتی در خلیج فارس از سوی ایران توقیف شد و همچنین ادعای بمباران تاسیسات نفتی کویت از سوی ایران، روابط ایران و کویت تحت تاثیر قرار گرفت. مورد دیگر مربوط به رابطه ایران با سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) است. ادعاهایی مطرح شد مبنی بر اینکه ایران از اسرائیل اسلحه خریده است. در واقع هدف جو تبلیغاتی به پا شده، تحت تاثیر قرار دادن روز قدس بود. در این حین، دیدار هانی الحسن، مشاور سیاسی یاسر عرفات با مسعود رجوی در پاریس، روابط ایران با ساف را بیشتر تحت تاثیر قرار داد.
جمع‌بندی شما از این بحث چیست؟
یک‌هزار و 85 گزارش در 76 روز، هر کدام به مثابه یک مقاله بوده که از دل هزاران سند استخراج شده و ساختار یافته‌اند. در پایان حوادث هر روز از این 76 روز در چهار محور یاد شده، منابع و استنادات مورد استفاده، ارائه شده است. این کتاب در 1356 صفحه تنظیم شده و در ابتدای آن مقدمه‌ای مفصل ارائه شده و افرادی که فرصت خواندن همه جزئیات را ندارند می‌توانند به مقدمه مراجعه کنند. در پایان کتاب نیز فهرست اعلام کتاب به‌عنوان راهنمایی برای دسترسی آسان‌تر و خلاصه‌ای از روزشمار برای پژوهشگران آمده است.
نظر شما