به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) کتاب «فقه حکومت اسلامی و تحول آن» نوشته عبدالرزاق سنهوری با ترجمه صباح زنگنه توسط نشر نی روانه کتابفروشی‌ها شده است.

لفظ خلافت، پس از گذشت مدت‌زمانی از رحلت پیامبر(ص) مورد استفاده قرار گرفت. در ابتدای گفت‌وگوها، در مورد جانشینی پیامبر(ص) الفاظی همچون امامت و امارت بیشتر متداول بود. برای اولین بار در دوران ابوبکر از این لفظ استفاده شد، اما همچنان از کاربرد لفظ «خلیفه الله» خودداری می‌شد. در دوران خلیفه دوم، عمر ابن خطاب، اصطلاح «امیر مؤمنان» ترویج شد. این لفظ بر این دلالت دارد که شخص خلیفه هم به مسائل دنیوی مردم و جامعه رسیدگی می‌کند و هم نسبت به احکام دین اسلام آشنایی و وقوف کامل دارد. تنها پس از صدر اسلام بود که اموی‌ها، عباسی‌ها و سپس عثمانی‌ها به‌طور گسترده از لفظ «خلیفه» استفاده کردند.

در واقع بحث خلافت یا حکومت اسلامی از مهم‌ترین مباحث فقه اسلامی و حقوق سیاسی محسوب می‌شود. این بحث که در طول تاریخ اسلام مورد توجه حاکمان بوده است، به همان اندازه یا بیشتر، اهتمام دانشمندان و فقها را در تمامی مذاهب به خود جلب کرده است.

اساساً مسئله حکومت، بر تمام جوانب زندگی مسلمانان صرف‌نظر از جایگاه اجتماعی و دیدگاه آنان مؤثر بوده است و از روز نخست تأسیس «مدینه النبی» مورد توجه بوده است.

سنت و عملکرد نبی اکرم(ص)، اهتمام و کوشش در شکل‌‌گیری جامعه اسلامی، تأکید بر اجرای احکام شریعت، تعلیم عبادات به مردم و نظارت بر اجرای آنها، تنظیم رفتارها، ترسیم چهارچوب برای معاملات و شاکله و ساختار جامعه، نحوه مدیریت نظامی و تنظیم غزوات، نحوه تحصیل اموال و توزیع آن، بر مفهوم حکومت دلالت می‌کند. اختلاف آرای متاثر از شرایط اجتماعی و فردی در میان مسلمانان، ‌استدلال‌های متنوعی در وجوب حکومت به‌وجود آورده است، این تنوع اصل و بنیان حکومت و حاکمیت و به‌عبارتی نظام ارتباطی میان افراد جامعه و مدیران و نحوه انتخاب یا انتصاب آنان را تثبیت کرده و زوایای جدیدی از مسئله حکومت را در معرض دید و قضاوت جوامع قرار داده است.

کتاب «فقه حکومت اسلامی و تحول آن»، از معدود کتاب‌های مرجع در فقه سیاسی و حقوق اساسی از دیدگاه اسلام محسوب می‌شود. دکتر سنهوری که پدر معنوی و فکری حقوقدانان عرب به شمار می‌آید در سال 1926 میلادی این کتاب را تالیف کرده و یکی از آثار مهم منتشره بعد از سقوط دولت عثمانی و پایان خلافت تلقی می‌شود. مولف دیدگاه‌های جدید در جهان اسلام و غرب را به خوبی شناخته و پاسخ‌های مقتضی به نیازهای سیاسی و حکومتی داده است. سنهوری، مذاهب اسلامی را نیز مورد بررسی دقیق‌تر قرار داده و مشترکات آن‌ها را بنا به استنباط خود به صورت علمی و مسنجم عرضه کرده است. مبنا و اساس نظریه‌های فقهی ائمه اهل سنت را حلاجی کرده و با نقد علمی به جمع بندی بهترین آراء به همراه شواهدی از سایر مذاهب اسلامی پرداخته است.

اعتدال و انصاف سنهوری که صفت ممتاز شخصیتی اوست در سراسر کتاب خودنمایی می‌کند و امروزه هم پس از گذشت حدود نود سال از انتشار رساله سنهوری، کشورهای اسلامی به ویژه مصر و سایر کشورهایی که صحنه تحولات اجتماعی قرار گرفته‌اند به طور جدی نیازمند تدوین قانون اساسی خود با حفظ اصالت ریشه‌های اسلامی آن و نیز بهره‌مندی از تجربه‌های سیار کشورها هستند. از این رو انتشار ترجمه فارسی که با همکاری علامه نذیر احمد سلامی عضو مجلس خبرگان رهبری و از علمای بزرگ اهل سنت انجام گرفته می‌تواند بسیار به جا و به موقع باشد.

سنهوری، در میان فقهای اهل حدیث و اشاعره که به ظاهر نص و متون توجه دارند از یک طرف و اجتهادگران آزاد متن قرآن و حدیث از سویی دیگر، رویه حد وسط و اعتدال را برگزیده است و هر جا نتوانسته به متن سند شرعی در حل مسئله دسترسی پیدا کند، به نوعی «فقه مقاصدی» و «مصالح امت» پناه برده و راه حل مناسبی ارائه کرده است.
از سوی دیگر سنهوری در بیان صفات حاکم با دقت و وسواس زیادی توانسته است مشترکات مذاهب مختلف را جمع آوری کند.

سنهوری در کتاب خود، به ارائه یک طرح کلی اکتفا نکرده و برنامه‌ای اجرایی و عملی پیشنهاد کرده است. مراحل و پایه‌های این برنامه بدین شکل است:

1. خلاقیت به‌معنای برقراری نظامی است که وحدت امت اسلام را به‌صورت یک نظام سیاسی با جایگاهی ویژه در جهان برقرار کند و ضامن اجرای شریعت اسلام و جایگاه برتر آن باشد؛ ازاین‌رو تحقق خلافت یک ضرورت محسوب می‌شود.

2. در شرایط فعلی که امکان تحقق کامل و صحیح خلافت فراهم نیست باید خلافت را‌ ـ گرچه به‌طور ناقص‌ ـ برپا کرد و به‌طور تدریجی شرایط «خلافت راشد» و کامل را به‌وجود آورد.

3. عملی نشدن اصل شورا، در نتیجه تسلط حاکمان مستبد در جوامع اسلامی و متوقف شدن اساس اجتهاد پویا، به‌نوعی عقب‌افتادگی علمی و تحجر اجتماعی محسوب می‌شود و می‌بایست با برطرف ساختن این علل حکومت شرعی و شورایی را به‌شکل کامل محقق کرد. اما حل مشکلات سه‌گانه استبداد، انحطاط عملی و تحجر اجتماعی نباید ملت‌ها را از تمسک به اصل وحدت امت اسلامی دور کند.

4. به‌طور همزمان باید حرکت تجدید و نوآوری فقه اسلامی، تدوین شود و طرح آن به شکل یک قانون معاصر درآمده و اجرای تدریجی آن در همه کشورها آغاز شود. در این مسیر باید به اصول «اجماع» و «اجتهاد» به‌عنوان دو منبع همیشه جوشان فقه اسلامی توجه بیشتری معطوف شود.

5. تلاش جوامع اسلامی و عربی در راه کسب آزادی و استقلال بر اساس محدوده ملی باید ادامه یابد و هر کشوری به فراخور شرایط خود، همزمان در راستای نزدیکی، همکاری و وحدت بین کشورهای اسلامی گام بردارد.

6. در عرصه سیاسی، هر کشوری باید دارای احزاب و تشکل‌های امروزی باشد که جامعه را به‌سوی برپایی یک سازمان بین‌المللی اسلامی یا اتحادیه مستقل کشورهای شرقی (اسلامی) تشویق و ترغیب کند. سازمان مذکور باید همکاری بین دولت‌ها را تنظیم نماید و به سایر کشورهای مسلمان در جهت تحقق آزادی و استقلال آنها کمک کند.

7. پس از آن‌که جریان اجرایی پیاده کردن فقه اسلامی به نتیجه رسید و حرکت سیاسی به‌سوی تشکیل اتحادیه بین‌المللی اسلامی میان دولت‌ها به موفقیت‌هایی دست یافت، مسلمانان می‌توانند برای آن اتحادیه رئیسی انتخاب کنند و بر مبنای وحدت امت اسلامی و بر پایه تصمیم‌گیری یک شورای آزاد و مستقل در جهت تکامل مفاهیم و پایه‌های دین و تحکیم نظام مدنی متحد خود فعالیت کنند.

درواقع، سنهوری با این دیدگاه و طرح‌های عملی، پیش از تشکیل اتحادیه عرب و شکل جدید سازمان ملل متحد،‌ پیشتازی، نبوغ، ایمان و باورهای خود را به عرصه آزمون اندیشمندان و سیاستمداران گذاشت. تاکنون بخش اندکی از آن طرح‌ها و برنامه‌ها تحقق یافته است،‌ اما به هر ترتیب سهم کوشش او را در این راستا قابل ارزیابی است.
ترجمه عربی کتاب «فقه خلافت و تحولات آن» که رساله دکترای عبدالرزاق سنهوری به زبان فرانسه بوده است، توسط نادیه سنهوری (فرزند مؤلف) انجام گرفته و در قاهره به چاپ رسیده است. آن‌چه اکنون به زبان فارسی منتشر شده، ترجمه این کتاب از روی نسخه چاپ دوم آن است که در سال 1993م در قاهره توسط انتشارات «الهیئه العامه للکتاب» عرضه شده است.

در این ترجمه همچون متن اصلی کتاب، گاهی عنوان «حکومت» جایگزین عنوان «خلافت» شده است. این جایگزینی یا معادل و مرادف‌گزینی ناشی از آن است که مؤلف درواقع نهاد جدیدی را با مختصات، شکل و روشی نوین بر مبنای اصول مشترک برگرفته از خلافت در نظر داشته است.  

اصول و اهداف حکومت، مبانی و سیر تحولات تاریخی و فقهی آنها، صلاحیت‌های حاکم و شرایط انتخاب آن، تفکیک قوا، مسئولیت و صلاحیت‌های جامعه، شرایط پایان و سقوط ولایت و در نهایت نحوه تعامل با تعدد و استقلال حکومت‌ها از مهمترین مباحث کتاب است.
 
کتاب «فقه حکومت اسلامی و تحول آن» نوشته عبدالرزاق سنهوری با ترجمه صباح زنگنه با شمارگان 500 نسخه در 336 صفحه به بهای 25 هزار تومان توسط نشر نی منتشر شده است.