خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)- در ششمین نشست کمیته منطقه‌ای آسیا و اقیانوسیه برنامه حافظه جهانی یونسکو که از 23 تا 25 اردیبهشت سال جاری در شهر کوانگجو چین برگزار شد، چهار اثر از ايران در اين فهرست به ثبت رسید. 

کتاب «المساک و الممالک» (در حوزه جغرافیا) از موزه ملی ایران، کتاب «وندیداد» (بخشی از کتاب مقدس زرتشتیان) از کتابخانه دانشگاه تهران، مجموعه اسناد تاریخی و تصاویر کربلا از وزارت امور خارجه و مجموعه مستند جان مرجان (درباره خلیج فارس و اکوسیستم‌های موجود در آن) از آرشیو صدا و سیما چهار اثري است كه در فهرست حافظه جهاني يونسكو به ثبت رسيده است.

امسال به مناسبت روز جهاني ميراث ديداري شنيداري، مراسم گراميداشتي براي ثبت اين چهار اثر ايراني در مركز اسناد و كتابخانه ملي ايران برگزار مي‌شود. ايبنا به همين مناسبت مروري كوتاه بر اين آثار دارد.

«مسالك و ممالك» یکی از کهن‌ترین نوشته‌های دوره اسلامی

«مسالك و ممالك» استخري يكي از اين آثار است. اين كتاب، اثری جغرافیایی به جای مانده از قرن چهارم هجری ‌قمری تالیف ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی معروف به استخری به معنای راه‌ها و ایالت‌هاست. این منبع کهن یکم دی‌ماه 1387 به‌عنوان میراثی ارزشمند در حافظه جهانی یونسکو به‌ ثبت رسید.

این متن یکی از کهن‌ترین نوشته‌های دوره اسلامی درباره سرزمین‌های اسلامی و به‌ویژه ایران است که آگاهی‌های ارزنده‌ای درباره سرزمین‌های اسلامی در دسترس پژوهشگران قرار می‌دهد. «مسالك و ممالك» علاوه بر پرداختن به آگاهی‌های جغرافیایی از قبیل فواصل شهرها، آگاهی‌های ارزنده‌ای درباره مسائل اقتصادی مانند منابع معدنی، محصولات کشاورزی و صنایع دستی ارائه مي‌دهد.

علاوه بر آن دانسته‌های دیوانی در شهرهای اسلامی و همچنین آداب و رسوم مردمان هر شهری را در بردارد که برای بررسی‌های اجتماعی و اقتصادی این مناطق در سده‌های سوم و چهارم هجری بسیار سودمند است. افزون بر این مطالب، نقشه‌هایی در این اثر دیده می‌شود که از دیدگاه مسائل ایرانی از اهمیت بسیاری برخوردار است، مسائلي همچون راه‌های اصلی میان شهرهای ایران و دیگر سرزمین‌ها و همچنین نامگذاری‌های مناطق گوناگون.

اصل کتاب «مسالک و ممالک» به زبان عربی، به نثر ساده و بدون استفاده از کلمه‌های دشوار نوشته شده، اما کلمه‌های آن زبان یکسانی ندارند و در برخی جاها کلمات فارسی مانند دریا و در جای دیگر عربی آن به‌صورت بحر آورده شده ‌است. این کتاب با دیباچه‌ای آغاز و در ادامه علاوه‌بر مقدمه 19 فصل دارد. 

از جغرافياي شهرها تا آداب و رسوم محلي در یک نسخه کهن

مولف «مسالک و ممالک» جغرافیای مناطق مختلف، فاصله شهرها از یکدیگر، دریاها، کوه‌ها، اقلیم‌های مختلف، قبایل عرب و غیرعرب را معرفي مي‌كند و همچنين به شرح برخی شهرها پرداخته و جزیره‌ها، رودها، کوه‌ها، بیابان‌ها، حیوانات، معادن و عجایب سرزمین‌ها را بررسی می‌‌کند. همچنین اطلاعات گرانبهايي درباره آداب و رسوم، فرهنگ، محصولات کشاورزی، اقتصاد، صنایع دستی و مسایل اجتماعی بیان کرده و از‌‌ سوی دیگر از این کتاب به‌عنوان سندی بااهمیت برای اثبات نام حقیقی خلیج فارس استفاده می‌شود. 

استخری نخستین‌بار تالیف این کتاب را در حدود سال‌های 318 – 321 هجری‌قمری به پایان رساند و برای بار دوم آن را در سال 340 هجری‌قمری تالیف کرد. دست‌کم دو ترجمه کهن فارسی از این متن موجود است که نشانگر اهمیت دیرین این متن در میان ایرانیان است. نخستین آن‌ها متعلق به محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، نویسنده قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری است که در کتابخانه بادلیان در دانشگاه آکسفورد انگلیس نگهداری می‌شود و زنده‌یاد ایرج افشار آن را در سال 1373 به فارسی امروزی برگردان کرد.

ترجمه دیگر آن از مترجمی ناشناس است و از تاریخ نگارش آن نیز اطلاعی در دست نیست. دوره این ترجمه برپایه زبانشناسی مربوط به قرن هشتم هجری‌قمری برآورد شده ‌است. قدیمی‌ترین نسخه تاریخ‌دار «مسالک و ممالک» دستنویسی از قرن هشتم (726 هجری‌قمری) به خط ابن ساوجی و همان نسخه‌ای است که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
 
این دست‌نویس علاوه بر قدمت، از دیدگاه خط و به‌ویژه تذهیب‌های بسیار نفیس از جمله دست‌نویس‌های ارزشمند موجود در ایران به شمار می‌آید. علاوه بر این، یکی از کهن‌ترین دست‌نویس‌های فارسی است که نقشه‌ای مستقل از خلیج فارس را در خود جای داده است.

نسخه‌های متعددی از این اثر در کتابخانه‌های مشهور دنیا نگهداری می‌شود که در کتابخانه مجلس شورای ملی ایران به‌شماره 1407 ثبت شده ‌است و نسخه خطی ترجمه فارسی کتاب «مسالک و ممالک» نیز در موزه ملی ایران به شماره 3515 نگهداری می‌شود.