به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، در این نشست، دکتر اعظم قاسمی، نویسنده حوزه فلسفه و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم اسلامی، با اشاره به مفهوم اخلاق از نگاه ارسطو گفت: تا مدت‌ها نگاه به مفهوم اخلاق همان چیزی بود که از نگاه ارسطو بیان شده بود اما در عالم اسلام افرادی مانند امام محمد غزالی اخلاق ارسطویی را نقد کردند و غزالی اثر معروف خود را با نام «احیای علوم دینی» به همین منظور نگاشت. فیض کاشانی نیز مشابه چنین کتابی را در نقد اخلاق ارسطویی به رشته تحریر درآورد.

وی در ادامه با اشاره به نظریات «حارث محاسبی» درباره اخلاق گفت: اهمیت حارث محاسبی در این است که اخلاق را بر مبنای سنت اسلامی و خداوند تحلیل کرده و اخلاق از نگاه یک فرد دیندار در کتاب‌های او بررسی شده‌است.

وی با اشاره به آرای مارگارت اسمیت، نویسنده انگلیسی، درباره حارث محاسبی گفت: او یکی از بهترین نویسندگانی است که اخلاق محاسبی را تحلیل کرده‌است. بنا بر آن‌چه اسمیت درباره محاسبی نگاشته، محاسبی در کتاب‌های خود از الهیات اخلاقی صحبت کرده‌است. اخلاق محاسبی مبنی بر الهیات اخلاق است و او بنیان الهیات اخلاق را موهبت و فضیلت و لطف خداوند می‌داند.

به گفته این استاد دانشگاه، از نظر محاسبی نخستین مرحله سلوک، توبه و بازگشت به خداوند است و مراحل ریاضت با خار کردن بنده در مقابل خداوند حاصل می‌شود. محاسبی به عنوان یک عارف کار خود را آغاز می‌کند و از نظر محاسبی کسی که در وادی اخلاق پا می‌نهد به نوعی سلوک نفس می‌کند زیرا سالک از خود می‌گذرد تا به خلقت آغازین خود برسد.

وی افزود: محاسبی بر این باور است که کسانی که به اختیار خدا را اطاعت می‌کنند لطف خدا شامل حال آن‌ها می‌شود. بنده در بحث اخلاق ابتدا باید علم داشته باشد که چه اموری اخلاقی است و در مرتبه بعد باید اراده کند که کار اخلاقی را انجام دهد. محاسبی در همین زمینه می‌گوید که «لطف خدا اراده بنده را هدایت می‌کند و باعث می‌شود بنده گناه نکند.»

به گفته عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم اسلامی، لطف خدا بهترین کمکی است که خداوند به بنده خود کرده‌است. محاسبی تاکید می‌کند که همه تمایلات قدسی بنده از لطف خداست و این باعث می‌شود بنده‌ای که روح ضعیفی دارد تقوا پیشه کند.

وی با بیان این‌که «تقوا نخستین میوه لطف الهی است» اظهار کرد: بنده در مسیر سیر و سلوک الهی از همه چیز خود می‌گذرد و در مقابل، لطف الهی شامل حال او می‌شود.

قاسمی در بخش دیگری از این نشست با اشاره به مفهوم ایمان و معرفت در نظریات محاسبی گفت: میان فیلسوفان و عارفان مجادله‌ای درباره نسبت میان ایمان و معرفت وجود دارد. برخی عارفان عقل را در مرتبه پایین‌تری از ایمان قرار می‌دهند و برخی نیز به عقل بهای زیادی می‌دهند و ایمان را مبتنی بر عقل می‌دانند. محاسبی از جمله عرفایی است که عقل را تحقیر نمی‌کند و ایمان را  نتیجه عقل و معرفت می‌داند. 

این دکترای فلسفه یادآور شد: از نگاه محاسبی ایمان با انجام فرائض دینی رابطه مستقیم دارد که البته به‌آن معنا نیست که بنده از فعالیت‌های روزمره زندگی خود غافل شود. همین نظر اوست که محاسبی را از صوفیانی که عزلت‌نشینی را سرلوحه زندگی خود می‌کنند، متفاوت کرده‌است.

وی ادامه داد: از نگاه محاسبی، بنده‌ای که امور دنیوی و اخروی را به خدا واگذار می‌کند از همه چیز بی‌نیاز می‌شود زیرا معتقد است خداوند بهترین امر را برای او می‌خواهد و این اعتماد بنده به خداوند، به داشتن حس «رجاء» منتهی می‌شود.

وی با بیان این‌که خوف و رجا در مکتب سالک با هم رشد می‌کنند، اضافه کرد: خوف به معنای ترس مابعدالطبیعی است که منجر می‌شود، ترس‌های دیگر از میان برود و انسان خائف فقط به خداوند رو می‌کند و همین ترس موجب می‌شود که او به سمت گناه نرود.

قاسمی اضافه کرد: فیلسوفان از مفهوم شر به جای گناه استفاده می‌کنند اما محاسبی چون عارف است از الفاظ دینی در کتاب‌های خود استفاده می‌کند و از لفظ گناه در آثارش نام می‌برد.

وی با بیان این‌که «محاسبی معتقد است تقوا منشأ ترس از خداوند است» گفت: کلمه تقوا از جمله کلیدواژه‌هایی است که در همه کتاب‌های اخلاقی حارث وجود دارد. محاسبی معتقد است اگر کاری برای رضای خدا نباشد مقبول خدا نیست و از سوی دیگر، تقوا نیز باید موجب اصلاح درون و بیرون فرد شود.

این دکترای فلسفه در بخش دیگری از این نشست به رابطه انسان با انسان‌های دیگر در آثار محاسبی اشاره کرد و افزود: محاسبی، معتقد‌است مهربانی و محبت به دیگران با پرهیزگاری و دینداری پیوند دارد و این تفاوت او با صوفیان است زیرا او خدمت به خلق خدا را خدمت به خدا می‌داند.

وی ادامه داد: محاسبی قضاوت کردن درباره دیگران را در کتاب‌هایش به‌شدت محکوم می‌کند و می‌گوید که «اگر انسانی می‌خواهد به سعادت برسد، نباید درباره هیچ‌کس، حتی بنده کافر قضاوت کند زیرا ممکن است روزی همان فرد کافر توبه کند.»

قاسمی در پایان سخنانش اضافه کرد: در یکی از کتاب‌های محاسبی مطلبی خواندم که بسیار شگفت‌زده شدم. او در قرن سوم هجری بر مفهوم حقوق دیگران بسیار تاکید می‌کند و معتقد است که حق هیچ انسانی نباید ضایع شود و حتی حق کافر نیز باید محفوظ بماند. از نگاه او آیین و اندیشه هر فرد تا زمانی که به فرد دیگری صدمه‌ای نزده، قابل احترام است و حقش نیز محفوظ است. 

ابوعبدالله حارث ابن اسد محاسبی بصری راهد، فقیه و عارف مشهور قرن سوم است که در بصره متولد شد و بیشتر عمر خود را در بغداد گذراند و در همان‌جا نیز درگذشت. او به پارسایی شهرت داشت. حارث بیشتر اوقات خود را به تدریس، عبادت و وعظ و تألیف گذراند. اگرچه از اهل سنت بود اما در آثارش به احادیث گوناگونی از امامان معصوم(ع) اشاره کرده‌است.   نخستین حدیثی که در کتاب الرعایه استفاده کرده‌است، نقل از امام باقر(ع) است. از آثارش، کتاب‌های الرعایه‌الحقوق الله، الوصایا و التوهم باقی مانده‌است.