به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کارگاه نخست از مجموعه کارگاه‌های علمی «بلد منطقه» با سخنرانی استاد سید عبدالله انوار، تاریخ‌نگار معاصر و تهران‌شناس به‌منظور آشنایی با جریان‌ها و تاریخ پیدایش تهران، چهارشنبه (17 مهرماه) در خانه فرهنگ و کتابخانه دکتر عظیمی برگزار شد.

عبدالله انوار در آغاز این نشست با بیان این‌که شمیران ناحیه ییلاق تهران بوده که متاسفانه حدود 50 سال است که حالت طبیعی خود را از دست داده و به ناحیه‌ای از تهران تبدیل شده است، گفت: هر شهر بزرگی در تمام دنیا، حومه‌ای دارد. متاسفانه تهران از صورت شهری خارج شده و دریایی شده که تمام حومه‌های اطراف خود را گرفته و این یکی از اشتباه‌هایی بوده که گریبان تهران را گرفته است. با معرفی شمیران، بزرگان و مالکان آن متوجه می‌شوید که بسیاری از آن نام‌ها از یاد رفته‌اند. 50 سال پیش شمیران ناحیه‌ای مستقل بود و محصولاتی که نیاز داشت را تولید و مصرف می‌کرد، حتی نیازهای تهران را نیز برآورده می‌کرد اما امروزه تبدیل به یک مصرف‌کننده شده است. 

این پژوهشگر نسخه شناس بیان کرد: درباره شمیران نقشه‌ای هست که به نقشه بقایری شهرت دارد اما امروزه برج‌ها تمام زمین‌های آن‌جا را گرفته‌اند. متاسفانه ایرانیان خانه‌های خود را برای بلندمدت نمی‌سازند و جنس موادی که برای ساختن آن استفاده می‌کنند مناسب نیست، به همین دلیل سریع تخریب می‌شوند و مانند خانه‌های خارجیان 700 سال عمر نمی‌کنند، این به نگاه دور از آینده‌نگری ما ارتباط دارد.

این تهرانشناس افزود: باید از لحاظ تاریخی حدود شمیران را مشخص کنیم که اگر روزی در کتابی به این نام‌ها برخوردید با آن‌ها آشنا باشید. شمیران از نظر لغت‌شناسی از سم، شل و شم به معنی سرد (شمیران) در مقابل ته و تاب (تهران) به معنی گرم است. شمیران ییلاق و تهران قشلاق و گرمسیر بود. در کتاب‌های مسالک و ممالک (کتاب‌های سابق جغرافیایی) بدون این‌که توجه کرده باشند شمیران را جزو قصران می‌دانستند که در بالای ری و پایین البرز بود. لغت شمیران را در سفرنامه‌ها به‌ویژه سفرنامه ناصرخسرو در 438 هجری‌قمری آمده که برای رفتن از قزوین به آمل از ناحیه شمیران عبور کرده و آن را ناحیه‌ای سنگلاخ شرح داده است.

این نسخه‌پژوه به دیگر اسناد اشاره کرد و گفت: پس از آن در اسناد جغرافیایی شمیران به نام قصران نوشته می‌شد اما در زمان طغرل، دختر خلیفه را از بغداد به ایران برای ازدواج به ایران آورد و در ناحیه تجرش (تجریش فعلی) مراسمی که قرار بود برگزار شود، به‌دلیل مرگ وی انجام نشد که این خود سندی مربوط به یک‌هزار سال پیش و وجود برج طغرل در تهران مربوط به همین مساله است. پس از آن نیز در دیگر اسناد شمیران به‌نام قصران عنوان شده، همچنین در «تاریخ روضه‌الصفا» نیز همین نام وجود دارد.

انوار اظهار کرد: پس از آن نخستین نوشته درباره این منطقه مربوط به 1074 هجری‌قمری در «عباس‌نامه» است که شرح زندگی شاه عباس دوم صفوی را بیان کرده، آن‌جا نوشته است: «حضرت شاهنشاهی از دربند به شمیران آمدند». در «تاریخ گیتی‌گشا» دوره زندیه نیز صحبت شمیران است. می‌نویسد هوای تهران بسیار گرم است و شاهنشاه (کریم‌خان زند) با قشون به ناحیه سردسیر تهران (شمیران) راهی شدند. این مساله مربوط به سال‌های 1180 یا 1190 هجری‌قمری است. پس از آن در دوره قاجار در سال 1200 هجری‌قمری که آقامحمدخان تهران را فتح کرد، این نام در متون آمده است. بنابر قولی تهران همان سال پایتحت شد و بنا به قول دیگری آقامحمدخان در سال 1212 آن را به پایتختی برگزید. 

این پژوهشگر اظهار کرد: با پادشاهی فتحعلی‌شاه، وی به شمیران آمد و قصر نیاوران و قصر جهان‌نما را ساخت. نقطه‌ای دیگر نیز در سوهانک که شاه‌نشین نام داشت و در زیر تپه‌های شمالی جنگل بود، از دیگر بناهایی است که وی در این منطقه بنا نهاد. این منطقه به این دلیل شاه‌نشین نام گرفت که در یکی از وباهای تهران، شاه و خانواده‌اش مدت 40 روز آن‌جا زندگی کردند. محمدشاه، پدر ناصرالدین‌شاه نیز در ولنجک، قصر محمدیه را بنیان گذاشت. در پایین این ساختمان نیز حاج میرزا آقاسی، قلعه عباسیه را ساخت که امروزه ایستگاه محمودیه به سمت شمیران است. دکتر پولاک، نخستین پزشکی که به برای تدریس به دارالفنون آمده بود، می‌گفت قصر محمدیه با بی‌توجهی ناصرالدین‌شاه ویران شد.

این نسخه‌شناس افزود: محمدشاه به‌دلیل این‌که با مهدعلیا مشکل داشت قصر نیاوران را به وی سپرد و خود در عمارت محمدیه زندگی کرد. مظفرالدین‌شاه از دیگر افرادی به‌شمار می‌رفت که در شمیران ساختمان ساخت. وی به‌دلیل  آب و هوای خوب آن منطقه برای بیماری‌اش (سل) در دارآباد که امروز بیمارستان مسیح دانشوری در آن واقع شده، ساختمانی را بنا کرد. ناصرالدین‌شاه نیز قصر نیاوران را برای تعدادی از زنانش آماده کرد اما پزشکان وی تشخیص دادند که هوای نیاوران برایش مناسب نیست و به همین دلیل دستور ساخت قصر سلطنت‌آباد را در سال 1275 داد که خوشبختانه این قصر سالم و در دست ارتش است. 

این تاریخ‌نگار با اشاره به دیگر شاه قاجاری که در ناحیه شمیران ساختمان بنا کرد، توضیح داد: احمدشاه نیز در نیاوران، قصر کوچکی ساخت اما پهلوی اول در شمیران خدمت بسیاری عرضه کرد. وی جاده پهلوی (ولیعصر فعلی) در سال 1300 کشید و دستور کاشت درخت‌ها را تا شمیران داد. در خیابان شریعتی از پل رومی به بالا جاده تنگی وجود داشت که عبور از آن بسیار دشوار بود که با دستور رضاشاه، سرلشکر کریم بوذرجمهری جاده آن را وسیع کرد. وی قصر اخضر را که تپه علی‌خان نام داشت از خانواده ظل‌السلطان خرید.

انوار به نوشته‌های خارجیانی که درباره شمیران نوشته بودند نیز اشاره کرد و گفت: «مادام دیولافوا» در زمان ناصرالدین‌شاه برای استفاده از کشفیات ناحیه شوش به ایران آمد و در خاطراتش از شمیران بسیار تعریف کرده است یا نوشته‌های «کارلا سرنا» از ایتالیا که می‌خواست از تهران به روسیه برود. «اوژن فلاندر» نیز از دیگر افرادی است که از این منطقه یاد کرد. همچنین در خاطرات نخستین سفیر آمریکا نوشته شده که هر وقت می‌خواهیم تنفس کنیم به سر پل تجریش می‌رویم. از دیگر نواحی خوش آب و هوای شمیران، اقدسیه است. این باغ را یکی از زن‌های ناصرالدین‌شاه ساخت اما متاسفانه امروز از آلوده‌ترین مناطق تهران به‌شمار می‌رود. 

نخستین کارگاه‌های علمی «بلد منطقه» با پرسش و پاسخ درباره خیابان‌های تهران از سوی حاضران به پایان رسید.