به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «تاریخ بیهق» (سبزوار فعلی) نوشته ابوالحسن علی بن زید بیهقی معروف به ابن‌فُندق (۴۹۰-۵۶۵ ق.) که با تصحیح سلمان ساکت پیش از این در سال ۱۴۰۰ برای نخستین بار به از سوی مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده بود، به چاپ دوم رسید.

«تاریخ بیهق» یکی از مهم‌ترین آثار در حوزه تاریخ‌های محلی ایران است. این کتاب چه از نظر سبک و روش تاریخ‌نگاری محلی و چه از نظر اطلاعات و آگاهی‌های گران‌بهایی که در خود جای داده، یکی از ممتازترین آثاری است که در سده ششم هجری به رشته تحریر درآمده است.

ابوالحسن بیهقی در این کتاب جغرافیای تاریخی یکی از مهم‌ترین مناطق خراسان، یعنی بیهق را گزارش کرده است و اطلاعات ذی‌قیمتی از اوضاع سیاسی، اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و ادبی این منطقه و برخی دیگر از شهرهای خراسان مانند نیشابور به دست داده است.

به نظر سلمان ساکت، آنچه ارزش و اعتبار این اثر را دوچندان می‌کند، گزارش‌هایی است که او از دیده‌ها و شنیده‌های خود ارائه کرده است که بسیاری از آنها یگانه و منحصر به فرد است و در هیچ منبع دیگری یافت نمی‌شود.

بنا به نوشته مصحح در مقدمه، بیهقی این کتاب را به خواست هیچ سلطان و امیری ننوشته و مهم‌ترین انگیزه او احیای علم و دانش بوده است. افزون بر این به‌طور اختصاصی شیفتگی و علاقه وافر ابن‌فندق بیهقی به زادگاهش در نوشتن تاریخ بیهق مؤثر بوده است؛ چرا که او در این کتاب نه تنها جغرافیای تاریخی و تاریخ فرهنگی و اجتماعی ناحیه بیهق را ثبت و ضبط کرده است، که فهرست بلندی از بزرگان و ادیبان و دانشمندان آن خطه را همراه با گزارش‌های جذابی از زندگی آنان به دست داده و بدین گونه نام و شایستگی‌های ایشان را برای آیندگان حفظ کرده و به یادگار گذاشته است.

ساکت در ادامه مقدمه خود به ساختار کتاب «تاریخ بیهق» نیز پرداخته و می‌نویسد: «تاریخ بیهق از یک مقدمه و نُه باب که باب آخر، خاتمه کتاب نام دارد، تشکیل شده است. بیهقی در مقدمه پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر پیامبر (ص) سلسله نسب خود را که به نوح (ع) می‌رسد، با دقت و وسواس تمام برشمرده و سپس از حوادث روزگار و بی‌رونقی بازار علم و دانش، به ویژه کسادی علوم حدیث و انساب و تاریخ، شِکوه و شکایت کرده است و در ادامه اظهار امیدواری نموده که بار دیگر «بضاعت علم روایی پذیرد و اشتیاق به علم‌اندوزی و دانش‌گستری فزونی گیرد.»

بنا به آنچه مصحح بدان اشاره کرده است، باب نخست در «فضایل بیهق» است و سپس فصلی را به «ذکر فتح بیهق» اختصاص داده است. «در ذکر هوای بیهق» عنوان باب دوم است که بیهقی به شرح هوای بیهق پرداخته است.

باب سوم «در اشتقاق لفظ بیهق و حدود آن» نام دارد. بیهقی ضمن برشمردن اقوال مختلف درباره ریشه کلمه بیهق و وجه تسمیه این شهر، ارباع دوازده‌گانه بیهق را معرفی کرده است.

«بیان بنای سبزوار و وقایع عظام که اینجا افتاده است» و «در ذکر خاندان‌های قدیم و شریف در این ناحیت» عناوین باب‌های چهارم و پنجم این اثر است که البته باب پنجم بخش عمدۀ کتاب را تشکیل می‌دهد.

ابوالحسن بیهقی در باب ششم، که «ذکر علما و ائمه و افاضل که از این ناحیت خاسته‌اند و به این ناحیت انتقال کرده‌اند» نام دارد، به معرفی حدود دویست تن از بزرگان و دانشمندان ناحیه بیهق پرداخته است.

«در ذکر وقایع عظام» و «در غرایب چیزها که از بیهق خیزد» عناوین باب‌های هفتم و‌ هشتم این اثر است. در باب نهم که خطبه پایانی کتاب است، مؤلف از شکسته‌دلی افاضل روزگار و پژمردگی احوال علما شکایت کرده و سپس به نصحیت و موعظه پرداخته و عیوب دنیا را در ده وجه بیان کرده است. نمایه‌ها و مآخذ مقدمه و تعلیقات پایان‌بخش کتاب «تاریخ بیهق» است.

«تاریخ بیهق» نوشته ابوالحسن علی بن زید بیهقی معروف به ابن‌فُندق (۴۹۰-۵۶۵ ق.) با تحقیق و تصحیح سلمان ساکت، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی از سوی مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.