سرزمین غول‌آسای روسیه از پطرکبیر تا لنین و از استالین تا پوتین

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- چگونه روسیه تزاری جای خود را به اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی داد؟ چرا اتحاد جماهیر شوروی، هفتاد و پنج سال بعد از سقوط تزاریسم، از هم فروپاشید؟ چگونه کشوری که اکثر مردم آن از راه کشاورزی زندگی می‌کردند توانست در مدت اندکی به صورت قدرت صنعتی درآید؟ چگونه ناسیونالیسم پان روس توانست با انترناسیونالیسم پرولتاریا همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشد؟

این‌ها بخشی از پرسش‌هایی است که کتاب تاریخ روسیه از پطرکبیر تا امروز (پوتین) نوشته ژان پل اسکوت، قصد پاسخ به آن‌ها را دارد. سوالاتی که تمرکز محتوایی کتاب را تا حدودی نشان می‌دهد. سوال‌های دیگری هم در این کتاب مطرح می‌شود که نمایان‌گر سوگیری به شدت انتقادی آن نسبت به شوروی سوسیالیستی است: چگونه می‌توان به نام صلح، ایجاد مجموعه پایگاه‌های نظامی-فضایی را توجیه کرده و مسابقات تسلیحاتی را به نام سوسیالیسم به چالش کشید؟ چگونه «زندان اقوام و ملل» داخل دیوار آهنین شوروی توانست به صورت قهرمان استقلال ملل ستمدیده درآید؟ چگونه امپراتوری استعمارگر شوروی توانست مدت مدیدی استعمارزدایی را به دست فراموشی بسپارد؟ چگونه یک کشور کمونیستی بیشتر از هر رژیم دیگری توانست دست به کشتار کمونیست‌های خود بزند؟

نویسنده کتاب «تاریخ روسیه» این سلسله پرسش‌ها را «لیست تناقض‌های روسیه تزاری و شوروی» می‌نامد (ص. 14) و درک تاریخ روسیه را منوط به فهم برخی پارادوکس‌ها می‌داند. فهم اینکه: چرا روسیه پیش از انقلاب سوسیالیستی کشوری عقب‌ افتاده و در عین حال یکی از کشورهای پیشرفته بود؟ چرا عقب افتادگی روسیه باعث انقلابی پیشرو و آینده‌نگر بود؟ نویسنده معتقد است: «اگر اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 از هم پاشیده شد به این دلیل بود که «تحول و دگرگونی» در داخل اتحاد جماهیر شوروی نتوانست راه‌حلی به سوی دموکراسی رضایت‌بخش فراهم کند و مشکلات زیادی در داخل جامعه شوروی لاینحل باقی ماند. کلیه مشکلاتی که بعد از سال 1945 و حتی بعد از سال 1921 به خوبی حل و فصل نشده بود، انعکاس آن در جامعه شوروی متجلی و همچون بومرنگ عمل کرد (ص. 15)

در چنین بستر اندیشه‌گانی‌ای، کتاب تاریخ روسیه قصد دارد تاریخی مبتنی بر محورهای موضوعی و نه بر محور زندگی‌نامه اشخاص تاثیرگذار باشد. نوعی تاریخ اجتماعی با رویکردی به شدت انتقادی نسبت به برهه‌های مختلف تاریخ روسیه. اسکوت تمایز اثر خود با اکثر آثاری را که به تاریخ روسیه می‌پردازند، این‌گونه تبیین می‌کند: اکثر «تاریخ»های تدوین شده درباره روسیه و یا شوروی به وقایع و رویدادهای تاریخی بسنده کرده‌اند؛ گویی تاریخ گزارش سلسله مراتب مصیبت‌ها، فجایع و تراژدی‌های مفصلی است که توسط جانی‌ها یا احمق‌ها نگاشته شده‌ و یا برعکس، محصول منطقی قوانین بی‌رحمانه توسعه اجتماعی است. او کارویژه اثر خود را مقابله با چنین رویکردی نسبت به تاریخ معرفی می‌کند و تلاش می‌کند با رویکردی مسئله محور به دل مقوله‌های برآمده از ساخت فرهنگی و اجتماعی روسی بزند. مقوله‌هایی نظیر استبداد و تداوم آن در صورت‌های مختلف از تزار تا کنون.

نویسنده کتاب در عین حال در پی ارائه یک ساختار منسجم برای کلیت تاریخ روسیه نیست. او می‌گوید: «ما تصمیم نداریم از گسیختگی‌های داخلی روسیه صرف نظر کنیم. شاید بتوانیم به توضیح مشابهت‌ تمامیت‌خواهی نیکلای اول و خودکامگی استالین و یا به نقش دولت در فرآیند صنعتی کردن روسیه از پطر کبیر تا برنامه‌های پنج ساله و سیاست سرگئی ویته در اواخر قرن نوزدهم، بپردازیم اما ترجیح می‌دهیم فرآیند پویایی تغییرات سیاسی و اجتماعی را به طور کامل درک کنیم.

نویسنده کتاب ژان پل اسکوت متولد 1943 و فرانسوی است. تخصص آکادمیک او تاریخ اقتصادی فرانسه در قرون نوزدهم و بیستم است. جلب توجه این نویسنده به تاریخ روسیه از زمانی آغاز شد که او با نوشتن مقالاتی درباره استراتژی‌های لنین، تروتسکی و بوخارین (هر سه از تئوریسین‌های سوسیالیسم و کمونیسم در شوروی) راه‌های توسعه ملی و به خصوص راه فرانسه به سوی کاپیتالیسم را مورد بررسی قرار داد. پس از آن مطالعاتی درباره تاریخ سیاسی و تاریخ فرهنگی صورت داد و به بررسی بازیگران احزاب سوسیالیستی و کمونیستی از 1934 تا 1947 و رابطه سوسیالیسم و دموکراسی پرداخت.

اسکوت برای تدوین این کتاب از سال 1991 تا 1993 در مسکو درباره حزب کمونیست فرانسه به تحقیق پرداخته است. وی این کتاب را در سال 2005 به رشته تحریر درآورده است و در آن تاریخ روسیه تا بازه زمانی قدرت گرفتن ولادیمیر پوتین را مورد بررسی قرار داده است. تداوم روند تبیین تاریخی از دوران پطر کبیر تا قدرت‌گیری پوتین در اثری به نسبت کم حجم این حسن را دارد که می‌توان بر مبنای چنین کتابی به تصویری به نسبت قابل اتکا از روندهای حاکم بر روسیه دست پیدا کرد.

این کتاب را سید حامد رضیئی ترجمه است. رضیئی که استاد دانشگاه تهران و دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه بوده است، بخش عمده‌ای از تلاش پژوهشی خود را صرف ترجمه آثار فرانسوی زبان در زمینه تاریخ روابط بین‌الملل و تاریخ کشورها کرده است. مجموعه چند جلدی تاریخ روابط بین‌المللی که رضیئی ترجمه کرده و نشر امیرکبیر منتشر کرده است، عمده‌ترین حاصل این تلاش پژوهشی است.

کتاب تاریخ روسیه در سه بخش و 19 فصل تالیف شده است. بخش اول کتاب که شامل شش فصل است به روسیه تزاری اختصاص دارد و با این پرسش آغاز می‌شود که آیا امپراتوری روسیه مانند دیگر امپراتوری‌هاست؟ این فصل با پرداختن به مسئله امتناع اصلاحات در روسیه تزاری به پایان می‌رسد. بخش دوم کتاب که «روسیه درگیر جنگ و انقلاب» نام دارد به بحران‌های این سرزمین در بازه زمانی چهل ساله از 1905 که اولین انقلاب ناموفق در روسیه تزاری کلید می‌خورد تا 1945 که شوروی با پیروزی جنگ جهانی دوم را به پایان می‌رساند می‌پردازد. بخش سوم کتاب نیز «اتحاد جماهیر شوروی» نام دارد و به دوران پسااستالینیستی شوروی می‌پردازد. دورانی که به فروپاشی شوروی انجامید و دولت متزلزل یلتسین و شکل‌گیری مافیاهای اقتصادی حاصل آن بود.

روسیه از پطرکبیر تا لنین و از استالین تا پوتین سرزمین غول‌آسایی بوده است که با تضادها، تناقض‌ها، ناآرامی و آشوب‌های بسیاری روبه‌رو شده است. «تاریخ روسیه» تلاش می‌کند برای رویکردی مبتنی بر تاریخ اجتماعی مطالعه‌ای عمیق درباره این تضادها و تناقض‌ها ارائه دهد.

کتاب «تاریخ روسیه؛ از پطرکبیر تا امروز(پوتین)» در 384 صفحه، شمارگان 500 نسخه و بهای 35 هزار تومان از سوی موسسه انتشارات امیرکبیر منتشر شد.