يعقوب توكلي، نويسنده و پژوهشگر تاريخ، در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، درباره تاريخ‌نگاري پس از انقلاب اسلامي اظهار داشت: با پيروزي انقلاب‌اسلامي، شاهد تدوين آثاري درباره چگونگي وقوع حوادث انقلاب و نقش شخصيت‌ها در مسايل و بحران‌هاي قبل از انقلاب بوده‌ايم.
وي افزود: چند طيف و جريان عمده، پس از انقلاب اسلامي شروع به نگارش تاريخ كردند.نخستين گروهي كه دست به تاريخ نگاري زدند، پهلوي‌هاي منحوس بودند. محمدرضا (شاه خائن) به‌رغم بيماري و همه مشكلاتي كه بعد از فرار و در زمان زندگي در كشورهاي مختلف داشت، كتابي با عنوان "پاسخ به تاريخ" تنظيم كرد و درحال حاضر، اين كتاب به او نسبت داده مي‌شود. بعد از آن نيز، آثار مختلفي در اين زمينه تدوين شده اند.
نويسنده كتاب "سبك‌شناسي تاريخ‌نگاري معاصر"، سران دولت آمريكا را به عنوان دومين گروه تدوين‌گر تاريخ ايران معرفي و تصريح كرد: آمريكا در جريان پيروزي انقلاب اسلامي، پايگاه خود را در ايران از دست داد و با هدف توجيه كارها و پاسخ دادن به ملت خود، دست به تاريخ‌نگاري زد. كتاب‌هاي "خاطرات كارتر"، "بحران" اثر برژينسكي، " بحران " نوشته هاميلتون جردن، "مأموريت در تهران" اثر ژنرال رابرت هايزر و " مأموريت در ايران" به قلم ويليام سوليوان، از جمله اين آثارند.
يعقوب توكلي، همكاران و جداشدگان از رژيم منحله پهلوي را جزو سومين گروه تاريخ‌نگار پس از پيروزي انقلاب اسلامي برشمرد و گفت: كتاب‌هاي "خاطرات فردوست" و "خاطرات احمدعلي مسعود انصاري" از جمله اين آثارند.
وي خاطرنشان كرد: مورخان ژورناليستي دوره پهلوي، پس از پيروزي انقلاب با هدف تلطيف رژيم سفاك پهلوي و ترسيم چهره‌ا‌ي مثبت از آن، به نگارش تاريخ پرداختند كه البته نگاه بازاري و تاجر مآبانه اين مورخان ژورناليستي، در آثاري چون "پدر و پسر"، "درون ارتش شاه" و "سه زن" ديده مي‌شود. همچنين، در كتاب‌هايي كه در مورد اشرف، فوزيه و اعضاي سلطنت پهلوي به چاپ رسانده‌اند، بر مسائل شخصي و اخلاقي آنان تأكيد بيشتري كرده‌اند. ما اين مجموعه را به عنوان "تاريخ نگاري مبتذل" مي‌شناسيم و نويسندگان آن‌ها را "تجاري نويسان تاريخ معاصر" مي‌دانيم.
اين نويسنده و محقق، مورخان اسلام‌گرا، ملي‌گرا و چپ‌گرا را جزو تاريخ‌نگاران مخالف حكومت پهلوي دانست و گفت: هر يك از اين گروه‌ها، تاريخ ايران را از ديدگاه خود نوشته‌اند. گروه‌هايي كه در جريان انقلاب اسلامي فعال بوده‌اند، خاطرات و دريافت‌هاي خود را با تأكيد بر ديدگاه‌هاي اسلامي و رهبري امام خميني(ره) نوشته‌اند و طبيعتا بين ديدگاه‌هاي آنان و ملي‌گرايان، كه عمدتاً بر شخصيت و تاثير دكتر مصدق در نهضت ملي شدن صنعت نفت تأكيد دارند، تفاوت جدي وجود دارد. علاوه بر اين، تاريخ‌نگاري چپ‌گرايان هم بيشتر با نگاه چپ نوشته شده است. البته در بين هر يك از اين گروه‌ها، طيف‌هاي مختلف با نگاه‌هاي متعدد هم وجود دارند.
نويسنده كتاب "دار بر دوش" افزود: سه گروه مورخان، محققان موافق انقلاب اسلامي و محققان مراكز تحقيقاتي خارج از كشور، با نگاهي آكادميك به بررسي حوادث انقلاب اسلامي مي‌پردازند. در مقابل فعاليت مؤسسات پژوهشي و ناشران داخلي مانند؛ مركز اسناد انقلاب اسلامي، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي، بنياد تاريخ و مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، بعضي از مراكز تحقيقات خارجي مانند مؤسسه تاريخ شفاهي دانشگاه هاروارد هم تعدادي كتاب درباره انقلاب اسلامي ايران به چاپ رسانده‌اند.
توكلي تصريح كرد: همان‌طور كه پیروزی انقلاب اسلامی در ایجاد ادبيات حماسي مؤثر بوده، "نبرد دفاعی پیروز" هم باعث گسترش ادبیات مقاومت می‌شود. به همين دليل، اکثر مراکز تاریخ‌نگاری و محققان و نویسندگان معاصر، در بين دو تاریخ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در حال چرخش اند زيرا آنان بین انقلاب و دفاع مقدس، هيچ مرزي قائل نیستند و در کنار ادبیات دفاع مقدس، به ادبیات انقلاب هم مي‌پردازند.
وي با اشاره به مراكز توليد آثار ادبیات دفاع مقدس و ادبیات انقلاب گفت: دفتر ادبیات انقلاب و هنر مقاومت حوزۀ هنری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد دفاع مقدس و بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، جزء مراکز مهم در حوزه ادبیات دفاع‌مقدس و انقلاب اسلامی اند.
اين محقق و پژوهشگر، ادبيات انقلاب و دفاع‌مقدس را به هم نزديك دانست و گفت: گروهي از نویسندگان، به دليل پيوستگي اين دو حوزه، هنوز نتوانسته‌اند آن‌ها از هم تفكيك كنند. زیرا بستر رشد ادبیات انقلاب و دفاع‌مقدس، يكسان است و حداکثر پیوستگی و همبستگی نظری، پژوهشی و نگارشی در ميان آن‌ها وجود دارد.
يعقوب توكلي در ادامه تاكيد كرد: تردیدی نیست که دفاع مقدس، يكي از پديده‌هاي شگرف عصر حاضر است و با توجه به ماهیت "جنگ دفاعی پیروز" بودن آن، بر فرآیند ادبیات تاریخی تأثیر عمیقی گذاشته است.
وي درباره گونه‌هاي متفاوت ادبیات تاریخی شکل گرفته پس از دوران دفاع مقدس نيز گفت: اين نوع ادبيات به "ادبیات تاریخی پژوهشی و تحلیلی"، "ادبیات تاریخی اسنادی"، "ادبیات تاریخی داستانی" و "ادبیات تاریخی نقلی" تقسيم مي شود.
اين پژوهشگر انقلاب و دفاع‌مقدس با تشريح "ادبیات تاریخی پژوهشی و تحلیلی" افزود: اين نوع ادبيات به دنبال پاسخگويي به چرایی و چگونگی وقایع دفاع‌مقدس و تجزیه و تحلیل علّی و معلولی اين حوادث است. اساس این ادبیات که در مراکز دانشگاهی به عنوان آثار علمی شناخته مي‌شود، ارائه فرضیه و اثبات آن بر اساس داده‌های نظری و عینی موجود است.
وي ادامه داد: در حوزه "ادبیات پژوهشی و تحلیلی"، نهادهايي مانند مرکز اسناد دفاع مقدس، گسترده‌ترین شکل پژوهش در اين حوزه را سامان داده‌اند و آثار پژوهشی متعددی منتشر كرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب "از خونین‌شهر تا خرمشهر" اشاره کرد. بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس نیز در این حوزه فعالیت‌های بسیاری انجام داده است. دیگر مؤسسات پژوهشی و اشخاص حقیقی نیز در حوزه یادشده فعال بوده‌اند. "جغرافیای دفاع‌مقدس"، "ریشه‌های تاریخی اختلافات ایران و عراق"، "تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه ایران"، "تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی"و "تجاوز عراق به ایران و موضع‌گیری‌های سازمان ملل"، نمونه‌هايي از اين آثارند. همچنین مجموعه دایرة‌المعارف‌هاي پژوهشی نیز توسط پژوهشگاه بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌هاي دفاع مقدس تهیه و چاپ شده است. دایرة‌المعارف‌هاي جغرافیايي، حقوقی و شهدا نيز از این دسته اند.
توكلي در تعريف "ادبیات تاریخی، اسنادی" تصريح كرد: "ادبیات تاریخی اسنادی" به ادبیاتی گفته می‌شود که در آن بيشتر مباحث، بر اساس اسناد سامان می‌یابند. بنابراین، نویسنده در این حوزه چندان در قید فرضیه و نظریه نیست، بلکه با ارائه سند، مساله جدید یا ذهنیت موجود از گذشته را روشن و تصحیح مي‌كند. در این دسته، هنوز در آغاز راهیم و جریان انتشار اسناد مرتبط با دفاع‌مقدس در حال شکل‌گیری است. کتاب "خرمشهر در اسارت" و "اسناد افتخار؛ مجموعه نامه‌های مبادله شده بین ريیس‌جمهور وقت ایران، حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی و صدام حسین، ريیس‌جمهور متجاوز عراق"، از جمله اين آثارند.
نويسنده كتاب "راز درخت سيب" تاكيد كرد: یکی دیگر از وجوه ادبیات تاریخی معاصر، ادبیات داستانی است كه از پیشگامی و جدیت بيشتري برخوردار است و به ادبیاتی اطلاق می‌شود که ذهنیت تاریخی آن براساس فرآیند داستانی شکل می‌گیرد. در این نوع ادبیات، نویسنده فارغ از چارچوب‌هاي ادبیات تاریخی درباره استناد، منابع، فرضیه و نظریه و با استفاده از فرایند داستان‌نویسی، دیدگاه‌هاي تاریخی را پردازش می‌کند. در چنین فرآیندی، آزادی عمل نویسنده در پردازش داستان و بهره‌گیری از واژه‌ها، به انتقال سریع‌تر مفاهیم منجر می‌شود.
وي با اشاره به شكل‌گيري "ادبیات تاریخی نقلی" پس از دوران دفاع‌مقدس گفت: در ایران معاصر، پیوستگی شدیدی میان انقلاب اسلامی و دفاع‌مقدس وجود دارد. تاریخ نقلی یکی از شیوه‌های معمول و پذیرفته شده در نقل و انتقال مفاهیم مربوط به حوادث و وقایع است و مي‌توان آن را به چهار دسته تقسيم کرد؛ تاریخ نقلی گزارش‌نویسی، تاریخ نقلی روزشمار، تاریخ نقلی شخصیت‌شناسی و ادبیات خاطره‌ای.
نويسنده كتاب "ايران در آستانه انقلاب" خاطر نشان كرد: در میان منابع و آثار منتشر شده درباره تاریخ نقلی گزارش‌نویسی، تعداد بسیاری از آن‌ها به شکل گزارش‌نویسی وقایع نوشته شده‌اند. كتاب‌هاي "تاریخ دفاع‌مقدس"، "گزارش عملیات‌های دفاع‌مقدس"، "فتح فاو"، "عملیات بیت‌المقدس"، "عملیات فتح‌المبین" و "نبردهای شرق کارون"، آثاری اند که درباره حوادث جنگ به صورت گزارش‌نویسی نوشته شده‌اند.
يعقوب توكلي در ادامه، تدوين تاریخ نقلی را بر اساس وقایع روزانه دانست و اظهار داشت: این شیوه طی سال‌های اخیر بیشتر شکل گرفته است و البته نمونه تاریخی آن را می‌توان در یادداشت‌های روزانه "اعتمادالسلطنه" و سفرنامه‌های مختلف دید. همچنين از آثار مرتبط با دفاع‌مقدس می‌توان به "روزشمار جنگ تحمیلی" اشاره کرد که در مجموعه‌ای از آثار مختلف و با تنوع و حجم گسترده تهیه و چاپ شده‌اند. گستردگی این نوع آثار ممكن است سبب کاهش توزیع آن‌ها شود و قدرت دسترسی و خرید را کاهش دهد، اما یکی از منابع مناسب برای پژوهش و نگارش در این زمینه محسوب مي‌شود. اين اثر، حاصل سالیان طولانی پژوهش تاریخی در حوزه تاریخ دفاع‌مقدس است.
يعقوب توكلي، شخصیت‌شناسی در دفاع‌مقدس را به عنوان يكي ديگر از شیوه‌های تاریخ نقلی معرفي كرد و گفت: ویژگی این آثار، تمرکز بر زندگی و شخصیت افراد است. آثار مختلفی درباره شهداي دفاع‌مقدس در ایران به چاپ رسیده که این آثار ترکیبی متفاوت از داستان، خاطره، پژوهش و اسنادند. شخصیت‌شناسی و معرفی نحوه زندگی شهدای این جنگ از جمله حوزه‌های بسیار جدی و برجای‌مانده از "دفاع پیروز ملّت ایران" است که از جمله آن‌ها مي‌توان به "فرهنگنامه جاودانه‌های تاریخ" ،"ستاره بدر"، مجموعه آثار کنگره‌هاي شهدای کرمان و سیستان و بلوچستان و آذربایجان و اصفهان و تهران اشاره كرد.
وي در ادامه تصريح كرد: ادبیات خاطره‌ای به چند گونه اساسی تقسیم می‌شود که عبارتند از: "ادبیات خاطره‌ای یادداشت روزانه"، "ادبیات خاطره‌ای نوشتاری" و "ادبیات خاطره‌ای شفاهی". در "ادبیات خاطره‌ای یادداشت روزانه"، نویسنده حوادث روزانه درباره خود را می‌نویسد و این یادداشت‌ها معمولاً بدون توجه به حوادث آینده و تفسیر نقش‌ها نوشته می‌شوند. در ادبیات تاریخی انقلاب اسلامی، "یادداشت‌های امیراسدالله علم"، یکی از اين منابع مهم است و در ادبیات مقارن جنگ و انقلاب، "یادداشت‌های روزانه آيت‌الله هاشمی رفسنجانی" در این خصوص بسیار در خور توجه است. از نخستين آثار یادداشت روزانه منتشرشده درباره دوران دفاع‌مقدس، می‌توان به "یادداشت‌های سوسنگرد" شهید رضا صادق‌زاده و همچنین "حرمان هور" یادداشت‌های شهید احمدرضا احدي اشاره كرد.
توكلي افزود: در "ادبیات خاطره‌ای نوشتاری"، نویسنده پس از وقوع حوادث و تغییر نقش‌های سیاسی و اجتماعی، نقش خود را در حوادث بیان می‌کند. گاهی بخشی از حافظه تاریخی نویسنده و خاطره‌پرداز به صورت خاطره بیان می‌شود. البته خاطره‌‌نوشته از تاریخ هم‌عصر آن زمان نیز جدا نیست و نویسنده با نگارش آن می‌خواهد خود را با ارزش‌های زمانه جدید خویش هماهنگ كند. كتاب‌هاي "امیدها و نا امیدی‌ها" نوشته کریم سنجابی و "پس از سقوط" اثر احمدعلی مسعود انصاری نمونههایی از این دست هستند.
اين نويسنده و محقق، درباره ادبیات خاطره‌ای شفاهی گفت: وقتي خاطره‌گو توان یا امکان نوشتن نداشته باشد، به بيان شفاهی حوادث مي‌پردازد و سند آن، نوار گفت‌وگوست. موسسات تاریخ شفاهی یا مصاحبه‌گر، آن را به صورت نوشتاری تبديل و برای چاپ آماده می‌كنند. ادبیات خاطره‌ای شفاهی به چند نوع تقسیم می‌شود که عبارتند از؛ "خاطره شفاهی خام" و "خاطره شفاهی تدوینی".
نويسنده كتاب "خاطرات علي اميني" تصريح كرد: خاطره شفاهی خام، خاطراتی اند که مصاحبه‌گر بدون هرگونه ویرایشی آن را به چاپ می‌رساند و با غلط و ابهامات بسیاري همراه است. اما در خاطره‌شفاهی ویرایشي، نویسنده خاطرات شفاهی را ویرایش و ادبیات آن را برای خواندن مهیا می‌كند."خاطرات سپهبد شهید علی صیاد شیرازی"،"جاده‌های سربی" و "اسرای جنگی به روایت خاطره" نمونههایی از این نوع هستند.
توكلي در ادامه به "خاطره شفاهی تدوینی" اشاره كرد و اظهار داشت: نویسنده در اين گونه ادبيات به دلیل پراکنده‌گویی خاطره‌گو و بهبود ساختار خاطرات، مطالب را به شکلی متفاوت از فرایند خاطره‌گویی و اغلب با هدف تسهیل در خواندن و ایجاد کشش در متن تدوین می‌کند. در این میان، خاطرات سرهنگ شهبازی با عنوان "شب‌های بی‌مهتاب" از این دسته آثار حوزۀ دفاع مقدس است. اما در خاطرات شفاهی تلفیقی، نویسندگان و مصاحبه‌گران خاطرات متعدد افراد را بر اساس تقسیم‌بندی موردنظر خویش تلفیق می‌کنند تا موضوع موردنظر آن‌ها به دست آید. کتاب "فرمانده من" مجموعه‌ای از خاطرات متفرق افراد درباره فرماندهان دفاع‌مقدس است. هر چند این اثر شکل ادبیات خاطره شفاهی را به طور جدی و معمول ندارد، اما نخستين نمونه از ادبیات خاطره‌ای تلفیقی است. كتاب "نبردهای شرق کارون از منظر فرماندهان" اثر مهم دیگری است که در حوزه ادبیات خاطره شفاهی تلفیقی قرار می‌گیرد. نمونه جالب دیگر از این آثار، کتاب "دسته یک" است که نویسنده در آن اعضای یک دسته را یافته و با تک‌تک آن‌ها مصاحبه كرده است. البته ادبیات شفاهی تلفیقی در زندگی‌نامه بسیاری از شهدا نیز به کار گرفته شده است.
اين نويسنده و پژوهشگر تاريخ انقلاب و دفاع مقدس در پايان اظهار داشت: 8 سال دفاع‌مقدس، موج گسترده‌ای از ادبیات تاریخی، تحقیقی، اسنادی و داستانی نقلی را ايجاد كرد که در این میان، نقش ادبیات خاطره شفاهی به مراتب گسترده‌تر و عمیق‌تر است. با وجود آن‌که هنوز همه فعالیت‌های مربوط به این حوزه به صورت آثار مکتوب درنیامده‌اند، ادبیات خاطره شفاهی در حال تبدیل شدن به وجه غالب ادبیات دفاع مقدس است که باید با دقت، هوشمندی و آسیب‌شناسی تدوین شود.
دوشنبه ۱۷ فروردین ۱۳۸۸ - ۰۹:۰۰
نگاهي به تاريخ‌نگاري انقلاب و دفاع‌مقدس در گفت‌وگو با "يعقوب توكلي"
ادبیات خاطره شفاهی، غالب شده است
يعقوب توكلي، محقق و نويسنده ،معتقد است: 8 سال دفاع‌مقدس، موج گسترده‌ای از ادبیات تاریخی، تحقیقی، اسنادی و داستانی نقلی را ايجاد كرد که در این میان، نقش ادبیات خاطره شفاهی به مراتب گسترده‌تر و عمیق‌تر است. ادبیات خاطره شفاهی در حال تبدیل شدن به وجه غالب ادبیات دفاع مقدس است که باید با دقت، هوشمندی و آسیب‌شناسی تدوین شود./
نظر شما