خدایار، پژوهشگر و استاد دانشگاه درباره تاثیر ادبیات خطه خراسان در تمدن ایران به خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) گفت: خراسان بزرگ پیش و پس از اسلام در شکل‌دهی تمدن ایرانی نقش منحصر به فرد داشت. قبل از اسلام روایت‌های مختلفی وجود دارد که آریایی‌ها از نخستین زادگاهشان در سیبری امروز مهاجرت کردند و در سواحل دریاچه خوارزم(آرال کنونی) ساکن شدند و نخستین هسته‌های تمدن ایرانی آریایی در همان مناطق سمرقند و بخارا شکل گرفت.

وی افزود: زادگاه زردشت و سروده‌های اوستا از این منطقه برخاست. پس از این‌که نخستین سلسله بزرگ هخامنشیان با حمله اسکندر از بین رفت، دوره فطرتی ایجاد شد که سلوکیان، جانشین یونانی‌ها شدند و حکومت کردند. اما پس از آن اشکانیان آمدند و حکومت ایران را تأسیس کردند که فارسی میانه آغاز شد.

خدایار اضافه کرد: منطقه «نسا» و «عشق‌آباد» در ترکمنستان امروز نیز بخشی از خراسان بزرگ بودند و «عشق آباد» هیچ ارتباطی با واژه «عشق» عربی ندارد و معرب از «اشک آباد» است و به زمان اشکانیان بازمی‌گردد. پس از اسلام پیوندهای اسطوره‌ای و حماسی آن مناطق با مناطق مرکزی ایران منحصر به فرد بود.

این پژوهشگر توضیح داد: از آن‌جا که خراسان دور از مرکز خلافت بغداد بود، حکومت‌هایی مانند طاهریان و سامانیان تشکیل یافت که به حمایت از ادبیات در آن منطقه منجر شد. حتی روایتی است که شاعری در ستایش یعقوب لیث شعری عربی خواند. یعقوب لیث به او گفت «چرا برای من به زبان عربی شعر می‌گویی؟» به گمانم نخستین شاعر فارسی زبان بعد از اسلام حکیم ابوحفض سغدی است که شعری دارد و در آن شعر می‌نویسد: «آهوی کوهی در دشت چگونه بودا (بوذا)/ او ندارد یار، بی یار چگونه رودا(روذا)». به هر حال نخستین حکومت‌های مستقل در این منطقه ایجاد شد و فردوسی‌ها، منوچهری‌ها و صدها عالم و نویسنده دیگر از این منطقه برخاستند.

وی افزود: نخستین ترجمه قرآن به زبان فارسی نیز به فتوای علمای ماوراءالنهر انجام گرفت. هنوز هم که هنوز است این پیوندها ادامه دارد و در تاجیکستان شاعری مثل زنده‌یاد لایق شیرعلی و اکنون هم شاعرانی مثل فرزانه خجندی و دیگران گل جدیدی به بوستان خوشبوی شعر و ادب فارسی می‌افزایند. نفوذ زبان فارسی در میان این اقوام، حتی در کنار قزاق‌ها و ازبک‌ها نیز پویا و زنده است و بسیاری از واژگان عربی که فارسی شده‌اند در این مناطق کاربرد دارند.

ابراهیم خدایار متولد اشتهارد کرج، پژوهشگر و استاد دانشگاه است. «سفر به مشرق»، «از سمرقند چو قند»، «غريبه‌هاي آشنا»، «سرود باران»، «ضرب المثلهاي مشترك ازبكي – فارسي»، «باغ بسيار درخت»، «ديوان ميرزا هادي سمرقندي»، «رخسار انديشه» و «دعا در مثنوي» از آثار اوست.