سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سیده معصومه حسینی: کتاب «هندسه دینشناسی؛ نظریهای در نسبت جامعیت، تخصص و تمحض در علوم دینی بر اساس نظام فکری علامه حسنزاده آملی» نوشته حجتالاسلام سیدمرتضی حسینیکمالآبادی به همت انتشارات پژوهشکده ادیب فقه جواهری در سال ۱۴۰۴ منتشر شد.
کتاب «هندسه دینشناسی» اثری بدیع و پیشگام در حوزه علوم دینی است که با محوریت نظام فکری علامه حسنزاده آملی، عالم برجسته و چندوجهی معاصر، به تبیین رابطهای نظاممند میان سه مفهوم کلیدی «جامعیت»، «تخصص» و «تمحض» در علوم اسلامی میپردازد.
این اثر، با ارائه نظریهای نوآورانه، چارچوبی مفهومی و روشمند برای فهم و توسعه علوم دینی ارائه میدهد که نهتنها به بازاندیشی در ساختار علوم اسلامی کمک میکند، بلکه راه را برای پژوهشهای نوین در این حوزه هموار میسازد.
کتاب با بهرهگیری از نظام فکری علامه حسنزاده آملی، که به دلیل تسلط بینظیرش بر علوم مختلف (از جمله فقه، اصول، فلسفه، عرفان، ریاضیات، نجوم و ادبیات) به «ذوالفنون» ملقب شده است، تلاش میکند تا یکپارچگی علوم دینی را به نمایش گذاشته و نشان دهد که چگونه این علوم از منشأ الهی قرآن کریم نشأت گرفته و در عین سیالیت، دارای ساختاری منسجم و بههمپیوسته هستند.
این اثر نهتنها برای پژوهشگران و دانشجویان علوم دینی، بلکه برای تمامی افرادی که به دنبال فهمی عمیقتر از دینشناسی، فلسفه دین و ارتباط آن با نظامهای فکری اسلامی هستند، منبعی ارزشمند محسوب میشود. کتاب با زبانی علمی و در عین حال قابل فهم، به تحلیل مفاهیم پیچیدهای چون منطق وحی، زبان ولایت و اسفار اربعه دینشناسی میپردازد و مسیری روشمند برای دینپژوهی ارائه میدهد.
ویژگیهای کلیدی کتاب
۱. نخستین اثر در موضوع نسبت جامعیت، تخصص و تمحض
این کتاب بهعنوان اولین اثر منسجم در حوزه علوم دینی، به بررسی رابطه میان سه مفهوم کلیدی «جامعیت»، «تخصص» و «تمحض» میپردازد.
- جامعیت به معنای آگاهی و اشراف کامل بر علوم دینی در ابعاد مختلف (فقه، فلسفه، عرفان و…) است که به پژوهشگر امکان میدهد تا دیدی کلنگر به دین داشته باشد.
- تخصص به معنای تمرکز عمیق بر یک رشته خاص از علوم دینی (مانند فقه یا کلام) است که منجر به تولید دانش تخصصی و دقیق میشود.
- تمحض به معنای تعمق و غور در یک جنبه خاص از علوم دینی با رویکردی عمیق و متمرکز است که گاهی با نوعی انحصار در مطالعه یک موضوع خاص همراه میشود.
این اثر با تحلیل این سه مفهوم، چارچوبی نظری ارائه میدهد که نشان میدهد چگونه میتوان این سه رویکرد را در یک نظام فکری منسجم تلفیق کرد. این چارچوب نهتنها به فهم بهتر علوم دینی کمک میکند، بلکه راه را برای تربیت پژوهشگرانی که همزمان جامع، متخصص و متمحض باشند، باز میکند.
۲. نظریهای نوآورانه در دینشناسی
نظریه ارائهشده در این کتاب، رویکردی کاملاً جدید به علوم دینی معرفی میکند. این نظریه با تکیه بر نظام فکری علامه حسنزاده آملی، علوم دینی را نه بهصورت مجموعهای پراکنده از رشتهها، بلکه بهعنوان یک نظام یکپارچه و بههمپیوسته میبیند. این رویکرد نوآورانه، امکان بازاندیشی در روشهای سنتی پژوهش دینی را فراهم کرده و به پژوهشگران کمک میکند تا با نگاهی کلنگر و در عین حال دقیق، به تحلیل مسائل دینی بپردازند.
برای مثال، این نظریه نشان میدهد که چگونه میتوان از مفاهیم فلسفی و عرفانی در کنار فقه و کلام برای فهم عمیقتر دین استفاده کرد. این دیدگاه، بهویژه برای پژوهشگرانی که به دنبال تلفیق علوم مختلف در دینپژوهی هستند، راهگشاست.
۳. رویش علوم اسلامی از قرآن کریم
یکی از مهمترین ادعاهای این کتاب، اثبات این نکته است که علوم اسلامی (مانند فقه، کلام، فلسفه و عرفان) همگی از دل قرآن کریم رویش یافتهاند. این نظریه، قرآن را بهعنوان منشأ اصلی و سرچشمه تمامی علوم دینی معرفی کرده و سیالیت این علوم را بهعنوان ویژگی ذاتی آنها تبیین میکند.
به عبارت دیگر، علوم دینی نهتنها از قرآن نشأت گرفتهاند، بلکه بهصورت پویا و سیال، در طول زمان تکامل یافته و با نیازهای مختلف جوامع اسلامی سازگار شدهاند. این دیدگاه، قرآن را نهتنها یک متن مقدس، بلکه یک نظام معرفتی پویا معرفی میکند که قادر است تمامی ابعاد زندگی بشر را پوشش دهد.
۴. یکپارچگی علوم دینی
کتاب با ارائه نمونههای عینی و شواهد تاریخی، نشان میدهد که علوم دینی، با وجود تنوع و گستردگی، دارای انسجام درونی هستند.این انسجام از ارتباط عمیق این علوم با قرآن و سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) ناشی میشود.
برای مثال، کتاب نشان میدهد که چگونه فقه، کلام، فلسفه و عرفان، هر یک بهنحوی به یک حقیقت واحد اشاره دارند و مکمل یکدیگر هستند. این یکپارچگی، به پژوهشگران کمک میکند تا از نگاه تکبعدی به علوم دینی پرهیز کرده و بهجای آن، به دیدی کلنگر دست یابند.
۵. تقسیمبندی جدید علوم اسلامی
یکی از نوآوریهای کلیدی این کتاب، ارائه تقسیمبندی جدیدی از علوم اسلامی است که بر اساس سه مفهوم «دانایی»، «اطلاعات عمومی» و «تخصص» شکل گرفته است.
- دانایی به معنای آگاهی عمیق و شهودی از علوم دینی است که نیازمند فهم کلنگر و اشراف بر اصول و مبانی دین است.
- اطلاعات عمومی به دانش پایهای و کلی از علوم دینی اشاره دارد که برای هر پژوهشگر دینی ضروری است.
- تخصص به تمرکز عمیق بر یک رشته خاص اشاره دارد که منجر به تولید دانش تخصصی میشود.
این تقسیمبندی، مرز جدیدی برای فراگیری علوم دینی تعریف کرده و دانایی و اشراف را بهعنوان معیارهای اصلی برای ارزیابی یک پژوهشگر دینی معرفی میکند.
۶. معناشناسی منطق وحی و زبان ولایت
این کتاب با تحلیلی عمیق از لایههای دینشناسی، نشان میدهد که برخی از ابعاد دین تنها از طریق منطق وحی و زبان ولایت قابل فهم است. این ابعاد، بدون همافقی با انبیا و امامان معصوم، غیرقابل دسترسی هستند.
- منطق وحی به ساختار معرفتی و روش شناختیای اشاره دارد که در قرآن و سنت نهفته است و برای فهم آن، نیازمند نگاهی عمیق و معناشناختی است.
- زبان ولایت به زبان خاص عرفانی و معرفتی ائمه معصومین (ع) اشاره دارد که برای فهم عمیقتر دین، باید این زبان را درک کرد.
این تحلیل، به پژوهشگران کمک میکند تا با استفاده از این دو ابزار معرفتی، به لایههای عمیقتر دین دسترسی پیدا کنند.
۷. اجتهاد بهعنوان شرط دینپژوهی
کتاب اجتهاد را نهتنها بهعنوان یک روش فقهی، بلکه بهعنوان یک رویکرد جامع در دینپژوهی معرفی میکند. اجتهاد در این دیدگاه، فرآیندی است که نیازمند فهم عمیق متون دینی، تسلط بر اصول و قواعد استنباط و توانایی تحلیل مسائل پیچیده دینی است.
این اثر، اجتهاد را شرط لازم برای پژوهش در علوم دینی میداند و نشان میدهد که چگونه یک پژوهشگر با استفاده از اجتهاد میتواند به فهمی دقیقتر و عمیقتر از دین دست یابد.
۸. امکان جمع میان تخصصگرایی، تمحضگرایی و جامعیت
یکی از مهمترین دستاوردهای این کتاب، اثبات این نکته است که تخصصگرایی و تمحضگرایی در سایه جامعیت نهتنها ممکن، بلکه ضروری است. این نظریه نشان میدهد که علمای جامعی مانند علامه حسنزاده آملی، با تلفیق این سه رویکرد، توانستهاند به پیشرفت علوم دینی کمک کنند.
برای مثال، علامه حسنزاده با تسلط بر علوم مختلف، نشان داد که چگونه میتوان از دانشهای گوناگون برای فهم بهتر دین استفاده کرد. این دیدگاه، به پژوهشگران امروزی انگیزه میدهد تا بهجای تمرکز صرف بر یک رشته، به دنبال کسب جامعیت در کنار تخصص باشند.
۹. اسفار اربعه دینشناسی
نظریه «اسفار اربعه دینشناسی» یکی از مهمترین بخشهای این کتاب است که هندسه دینشناسی را در قالب چهار سفر مفهومی تبیین میکند. این چهار سفر، مسیری روشمند برای فهم و پژوهش در علوم دینی ارائه میدهند:
- سفر اول: من القرآن إلی العلوم الإسلامی (از قرآن به علوم اسلامی)
این سفر به چگونگی استخراج علوم دینی از قرآن کریم میپردازد. در این مرحله، پژوهشگر با مطالعه عمیق قرآن، به سرچشمه علوم دینی دست مییابد.
- سفر دوم: من العلوم الإسلامی إلی العلم الإسلامی (از علوم اسلامی به علم اسلامی یکپارچه)
در این سفر، علوم مختلف دینی (مانند فقه، کلام و عرفان) بهعنوان اجزای یک نظام یکپارچه دیده میشوند. هدف این مرحله، ایجاد انسجام میان این علوم است.
- سفر سوم: من العلم الإسلامی إلی القرآن (از علم اسلامی به قرآن)
در این مرحله، پژوهشگر با استفاده از علوم دینی، به فهم عمیقتری از قرآن بازمیگردد و ارتباط دوسویه میان قرآن و علوم دینی را درک میکند.
- سفر چهارم: من القرآن الکریم إلی القرآن (از قرآن کریم به سوی حقیقت قرآن)
این سفر، مرحله نهایی و عمیقترین بخش دینشناسی است که پژوهشگر را به سوی حقیقت متعالی قرآن هدایت میکند. این مرحله، نیازمند همافقی با منطق وحی و زبان ولایت است.
زمینه تاریخی و فکری کتاب
کتاب «هندسه دینشناسی» در بستری از نیازهای معاصر به بازاندیشی در علوم دینی نگاشته شده است. در دوران مدرن، با گسترش علوم انسانی و چالشهای جدید در فهم دین، نیاز به چارچوبهای نظری منسجم برای تبیین علوم دینی بیش از پیش احساس میشود. این اثر با تکیه بر نظام فکری علامه حسنزاده آملی، که خود نمونهای از جامعیت علمی در عصر حاضر است، پاسخی به این نیاز ارائه میدهد.
علامه حسنزاده آملی، با تسلط بر علوم مختلف و توانایی تلفیق آنها، الگویی بینظیر برای پژوهشگران امروزی است. این کتاب با الهام از این الگو، تلاش میکند تا راهی برای تلفیق علوم سنتی و مدرن در حوزه دینشناسی ارائه دهد.
اهمیت نظریه اسفار اربعه در پژوهشهای دینی
نظریه اسفار اربعه دینشناسی، با الهام از مفهوم «اسفار اربعه» در فلسفه و عرفان اسلامی (بهویژه در آثار ملاصدرا)، چارچوبی نوین برای پژوهش در علوم دینی ارائه میدهد. این چهار سفر، نهتنها یک روششناسی برای پژوهش، بلکه یک سفر معرفتی برای پژوهشگر هستند که او را از سطح ظاهری متون دینی به سوی حقیقت متعالی دین هدایت میکنند.
این نظریه، بهویژه برای پژوهشگرانی که به دنبال روشهای نظاممند در دینپژوهی هستند، راهگشاست. همچنین، این چارچوب میتواند بهعنوان الگویی برای آموزش علوم دینی در حوزههای علمیه و دانشگاهها مورد استفاده قرار گیرد.
کاربردهای عملی کتاب
کتاب «هندسه دینشناسی» کاربردهای متعددی در حوزههای مختلف دارد:
- آموزش علوم دینی: این اثر میتواند بهعنوان منبعی برای تدوین سرفصلهای آموزشی در حوزههای علمیه و دانشگاهها مورد استفاده قرار گیرد.
- پژوهشهای میانرشتهای: با توجه به تأکید کتاب بر یکپارچگی علوم دینی، پژوهشگران میتوانند از این چارچوب برای تلفیق علوم دینی با علوم انسانی مدرن (مانند فلسفه، جامعهشناسی و روانشناسی) استفاده کنند.
- توسعه روششناسی دینی: نظریه اسفار اربعه میتواند بهعنوان پایهای برای تدوین روششناسیهای جدید در دینپژوهی مورد استفاده قرار گیرد.
مخاطبان و تأثیرات احتمالی کتاب
این کتاب برای طیف گستردهای از مخاطبان، از جمله پژوهشگران علوم اسلامی، دانشجویان الهیات، اساتید حوزه و دانشگاه، و علاقهمندان به فلسفه دین و عرفان اسلامی مناسب است. تأثیرات احتمالی این اثر شامل موارد زیر است:
- بازاندیشی در روشهای دینپژوهی: این کتاب میتواند به بازنگری در روشهای سنتی پژوهش دینی منجر شود.
- ترویج جامعیت علمی: با الهام از الگوی علامه حسنزاده، این اثر میتواند پژوهشگران را به کسب جامعیت در کنار تخصص تشویق کند.
- تقویت ارتباط میان قرآن و علوم دینی: تأکید کتاب بر رویش علوم دینی از قرآن، میتواند به تقویت جایگاه قرآن در پژوهشهای علمی منجر شود.
ارتباط با نظام فکری علامه حسنزاده آملی
علامه حسنزاده آملی، بهعنوان یکی از برجستهترین علمای معاصر، با تسلط بر علوم مختلف، نمونهای از جامعیت علمی در جهان اسلام است. این کتاب با تکیه بر نظام فکری او، تلاش میکند تا این جامعیت را بهعنوان الگویی برای پژوهشگران امروزی معرفی کند.
برای مثال، علامه حسنزاده با تلفیق فلسفه و عرفان در آثار خود، نشان داد که چگونه میتوان از علوم مختلف برای فهم عمیقتر دین استفاده کرد. این کتاب، این رویکرد را بهصورت نظاممند تبیین کرده و به پژوهشگران کمک میکند تا از این الگو در تحقیقات خود بهره ببرند.
نتیجهگیری
کتاب «هندسه دینشناسی» اثری پیشگام و نوآورانه است که با ارائه نظریهای جدید در نسبت جامعیت، تخصص و تمحض، چارچوبی منسجم برای فهم و توسعه علوم دینی ارائه میدهد. این اثر با تکیه بر نظام فکری علامه حسنزاده آملی، نهتنها به بازاندیشی در علوم دینی کمک میکند، بلکه با معرفی مفهوم اسفار اربعه دینشناسی، مسیری روشمند برای پژوهشگران و دینپژوهان ترسیم میکند.
این کتاب، با تأکید بر یکپارچگی علوم دینی، رویش آنها از قرآن کریم، و اهمیت اجتهاد و منطق وحی، بهعنوان منبعی ارزشمند برای پژوهشگران علوم اسلامی، دانشجویان الهیات و علاقهمندان به فلسفه دین شناخته میشود. با مطالعه این اثر، خوانندگان میتوانند به فهمی عمیقتر از دین و علوم مرتبط با آن دست یابند و از چارچوبهای نوین آن برای پژوهشهای آینده بهره ببرند.
نظر شما