سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - کتاب «زندگی‌نامه محمد (ص)؛ ماهیت و وثاقت» نوشته گریگور شولر با ترجمه محمدحسین رفیعی از مجموعه مطالعات اسلامی انتشارات حکمت منتشر شده است. این کتاب ترجمه یکی از مهم‌ترین آثار گریگور شولر، اسلام‌شناس معاصر است که به‌عنوان تنها اثر یکپارچه وی، دربردارنده ماحصل روش‌شناسی و رویکرد منحصربه‌فرد او در پژوهش پیرامون سنت و حدیث در صدر اسلام شهرت یافته است.

نسخه انگلیسی این کتاب، که نخستین شماره از مجموعه «مطالعات اسلام کلاسیک» به ویراستاری اندرو ریپین در انتشارات راتلج را به خود اختصاص داده است، در سال ۱۳۹۰ برنده جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.

گریگور شولر از سال ۱۹۸۲ ریاست مطالعات اسلامی دانشگاه بازل را بر عهده داشته است. «المعاری: Paradies und Hölle» مونیخ، ۲۰۰۲ (ترجمه آلمانی قسمت اول رساله المعاری. غفران) و جلد ۴ از «دیوان ابونواس»، بیروت ۲۰۰۳، «شفاهی و مکتوب در اسلام اولیه» لندن و نیویورک ۲۰۰۶ و «پیدایش ادبیات در اسلام: از شنیداری تا خواندن» ادینبورگ ۲۰۰۹ از جمله آثار اوست.

وی می‌گوید: در ترجمه این کتاب تلاش شده است با رعایت وفاداری به اصول ساختاری متن اصلی که خود ترجمه‌ای از اصل آلمانی بوده زیر نظر نویسنده انجام شود. ماهیت روایت‌شناسانه اثر وسواس خاصی را در واژه‌گزینی عبارات تخصصی مورد استفاده طلب می‌کرد که نهایت تلاش برای انتقال دقیق معنا به کار گرفته شده است. همچنین ساختار منحصر به فرد این کتاب نمودارها و الگوهای متعدد روایی که نویسنده با دقت ظرافت و پشتکار خاصی گرد آورده، متن کتاب را از دیگر آثار مشابه تا حدی متمایز کرده است.

شولر خود را از تبار اسلام‌شناسان معتقد اما خوش‌بین به وثاقت و اعتبار سنت اسلامی می‌داند. او در این کتاب در مقدمه‌ای مبسوط به تاریخچه مطالعات اسلام‌شناختی محققان غربی و تبارشناسی گرایش‌های فعال در آن پرداخته و موضع خود را به روشنی بیان کرده است اما در سه فصل بعدی، که شالوده پژوهش را تشکیل می‌دهد، وی با اعتنا به برخی یافته‌ها پیرامون جایگاه کتابت در تاریخ صدر اسلام، کوشیده است با اعمال روش تحلیل موسوم به «اسناد+متن» به «آستانه طلایی» روایات قرن نخست هجری دست یابد. او در این راستا بر آن است تا با بررسی دو نمونه مهم «حدیث اقرا» (روایت آغاز وحی) و «حدیث افک» (روایت تهمت به عایشه)، واژگان، ساختار و هویت آنچه راویان حدیث در ابتدای قرن دوم هجری روایت می‌کرده‌اند بازیابی کند.

شولر کتابش را با این نکته آغاز می‌کند که موضوع زندگی محمد (ص) پیامبر و بنیانگذار دین جهانی اسلام، موضوع تحقیقی بسیار مهمی است گروه‌های متعددی به این موضوع علاقه نشان داده‌اند و اهمیت آن به هیچ توضیحی نیاز ندارد. او می‌گوید: زندگی‌نامه چهره‌های تاریخی باید به بازمانده‌های عینی (یعنی سایت‌های باستان‌شناختی سکه‌ها، کتیبه‌ها) و یا منابع تکیه داشته باشد اما چنین «بازمانده‌ها» یی با ویژگی‌های مشخص اسلامی متعلق به دوران و مناطق جغرافیایی که محمد (ص) در آن فعال بود وجود ندارد. منابع موجود به شکل متن‌اند که فارغ از قرآن و چند شاهد دیگر غیر اسلامی، نهایتاً دو قرن پس از درگذشت محمد (ص) گردآوری شده‌اند.

این اسلام‌شناس معاصر به یکی از ویژگی‌های قابل توجه مطالعات اخیر در باب این دسته از متون اشاره می‌کند و چنین می‌نویسد: «تلاش شده تا این منابع را از لحاظ تاریخی کم و بیش پوچ و بی‌اساس جلوه دهند. بر اساس یک نظریه هوشمندانه و به همان اندازه رهزن که حتی تا به امروز نیز حامیانی دارد، این منابع صرفاً نوعی تاریخ نجات را شکل بخشیده‌اند، که در نتیجه صرفاً می‌توانند موضوع تحقیق ادبی قرار گیرند نه تحقیق تاریخی.

این نظریه و نظریات مشابه آن تأثیر شگرفی بر مسیر مطالعات اخیر نهاده است. برخی محققان اصرار دارند که به علت قدمت تاریخی، باید منابع غیر اسلامی را نسبت به منابع اسلامی اولویت داد؛ اما منابع غیر اسلامی نیز در عمل هیچ اطلاعی از زندگی محمد (ص) در اختیار نمی‌گذارند. پژوهشگری مدعی است که به رغم آنکه این منابع چندان قابل اعتماد نیستند و حتی بسیار دور از محل وقایع تاریخی نوشته شده‌اند، می‌توان ادعا کرد که بازسازی تاریخی زندگی پیامبر (ص) بر مبنای اطلاعات این منابع تا درجه بالایی محتمل است.

برخی دیگر هر گونه امکان نوشتن زندگی محمد (ص) را رد کرده‌اند، اما با این حال ترسیم فضای تاریخی و فرهنگی زمانه وی را محتمل دانسته‌اند. یکی از پژوهشگران زندگی محمد (ص) با توجه به وضعیت غامض منابع، به کارگیری ترکیبی از فهم متعارف و ابزارهای اکتشافی مدرن را درباره گزارش‌های تاریخی مفیدترین و پربارترین اقدام دانسته است. از این رو با عناوینی همچون «جست‌وجو برای یافتن محمد تاریخی» مواجه می‌شویم که یادآور کتاب معروف جست‌وجو برای یافتن مسیح تاریخی اثر آلبرت شوایتسر است. اما پژوهشگران دیگر منحصراً دلمشغول «روش» شده‌اند: آنها می‌کوشند، با استفاده از آمار یا ابزارهای مشابه، ثابت کنند که هیچیک از اطلاعات منابع اسلامی صحیح نیست.»

شولر بر این باور است که این دلمشغولی به روش‌شناسی در مجموعه مقالاتی که همین اواخر زیر نظر هربرت برگ با عنوان روش و نظریه در مطالعه سرچشمه‌های اسلام (۲۰۰۳) به زندگی محمد (ص) و موضوعات مرتبط با آن اختصاص یافته آشکار شده است. پیش از این، خود منابع محل توجه قرار گرفته بودند، چنان که در عنوان فرعی کتابی که در همین مجموعه تنها سه سال پیش از کتاب برگ زیر نظر هارالد موتسکی با عنوان زندگی محمد: مسئلۀ منابع (۲۰۰۰) منتشر شد می‌توان مشاهده کرد.

پژوهشگر دیگری در دفاع از این جریان پژوهشی رایج اخیراً اثری مفصل با نام محمد (ص) تألیف کرده است. او در این اثر به پیچیدگی مشکلات اظهار نظر در باب وثاقت سنت اولیه اسلامی - بر مبنای تصانیف بازمانده از اواخر قرون سوم و چهارم هجری - دهن کجی کرده و با این حال زندگی نامه دیگری از محمد (ص) از همان دست عرضه کرده که کاملاً آشناست.

او از تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده درباره زندگی محمد (ص) چنین نتیجه می‌گیرد که «وضعیت تحقیقات رایج اصلاً رضایت‌بخش نیست. من در کتاب ماهیت و وثاقت که بیش از ده سال پیش تألیف کردم، رویکردی بسیار متفاوت را برای مطالعه زندگی محمد (ص) پیشنهاد کردم و کوشیدم نشان دهم که ما می‌توانیم، بر پایه منابع موجود گزارش‌هایی را که به نزدیک‌ترین افراد به محمد (ص) و حتی گاه به شاهدان عینی وقایع بازمی‌گردد، بازسازی کنیم. من نشان دادم که این گزارش‌ها لااقل فضای کلی وقایع را منعکس می‌کنند. در فاصله نگارش آن اثر و کتاب حاضر پژوهش‌های بعدی شواهدی برای نظریه من ارائه داده و آن را تأیید کرده‌اند.

هر چند کتاب من در مجامع علمی بین‌المللی از نظر دور نماند و به زبان‌های متعددی معرفی و بررسی شد اما هنوز رواج گسترده پیدا نکرده است. به نظرم، این امر تاحدی به این دلیل بود که آن را به انگلیسی ننوشتم. از این لحاظ عمیقاً مدیون پروفسور جیمز مونتگمری از دانشگاه کیمبریج هستم. ویرایش ترجمه تگلیسی پژوهش‌های من در باب شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های سلامی به دست او، در تقویت وجهه بخش قابل ملاحظه‌ای از کار من سودمند بود.»

در بخش راویان اصلی احادیث در مدینه؛ تعلیم و تعلم-بهره‌گیری از کتابت چنین آمده است: «مطالعه نظام‌مند شناخت تاریخ صدر اسلام (به‌ویژه سیره پیامبر بر مبنای مجموعه گزارش‌های مربوط به آن) با نسل اول اخلاف پیامبر (تابعین) در شهر او مدینه آغاز شد. چنان که در روایات اسلامی نقل شده است، برخی از معاصران پیامبر یادداشت‌هایی از سخنان و اعمال وی تهیه می‌کردند، حتی یکی از آن‌ها یک خطبه کامل را در این باب به رشته تحریر درآورده بود. اما گزارش‌ها در باب چنین روایات معدودی، به شرط یقین به صحت آن‌ها، نمی‌تواند شاهدی برای اثبات وجود کوششی نظام‌مند انگاشته شود. چنین تلاشی به صورت دقیق می‌بایست گزارشی متشکل از سوال از افراد مختلف، به‌ویژه صحابه در قید حیات پیامبر، در باب زندگی و اعمال او می‌بود که به نحوی تالیف شده باشد. این فرایند در ثلث آخر قرن اول و بخش اول قرن دوم از طریق نمایندگان جوان‌تر تابعین که خود به دیدار پیامبر نائل نشده بودند آغاز شد. پسران و نوادگان نخستین مومنانی که ایمانشان آن‌ها را از شرکت جستن در معادلات سیاسی و بهره‌جویی از فتوحات بازداشته بود، به مطالعه گذشته درخشان خود مشغول شدند.»

در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «اعتبار کلی متون و احادیث تاریخی صدر اسلام به ویژه در باب سیره پیامبر، موضوع مطالعات عمیق خاورشناسان از ربع قرن گذشته تاکنون بوده است. امروزه، طرف‌های بحث درباره منابع تاریخ صدر اسلام برپایه نوع گرایش آنها به دو دسته تقسیم شده‌اند:

سنت‌گرایان با محققان خوشبین و تجدیدنظرطلبان یا شکاکان، گریگور شولر، اسلام‌شناس معاصر کوشیده است به جای در افتادن در یک شک‌گرای تمام عیار با خوش‌بینی ناشی از اعتماد کامل به منابع کهن اسلامی، راهی برای تمییز بین اطلاعات اصیل از مجعول بیابد و شرایطی را که روند تحریف در آن رخ داده است شناسایی کند. شولر در این کتاب، روش خود را مشخصاً در باب دو روایت مشهور در متون اسلامی به کار برده است: روایت اِقرا (نخستین وحی به پیامبر) و حدیث افک (اتهام به عایشه همسر پیامبر) او سعی کرده است با مقایسه دقیق گونه‌های متعدد روایی این دو ماجرا، مشابهت‌ها و اختلاف‌هایشان را شناسایی و با تقریب نزدیکی به تقریر اصلی بازسازی کند.

شولر برای آنکه وابستگی یک راوی به منبعش را نشان دهد، علاوه بر تحلیل اسنادی به سراغ مجموعه‌ای از مطالب موجود در باب هر رویداد رفته و متون مرتبط با آنها را با هم مقایسه کرده است. نویسنده در نهایت به این نتیجه رسیده که در گزارش‌های مورد بحث درباره این دو روایت که بر مشاهدات عینی راویان معاصر آن رویدادها مبتنی است. به صورت تقریبی چارچوب کلی آنچه رخ داده منعکس شده است.»

کتاب «زندگی‌نامه محمد (ص)؛ ماهیت و وثاقت» نوشته گریگور شولر با ترجمه محمدحسین رفیعی در ۳۶۴ صفحه از مجموعه مطالعات اسلامی انتشارات حکمت منتشر شده است.