به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، اخیراً از سوی نشر چرخ کتاب پژوهشی «سیپریا: بازسازی پیش درآمد گمشده ایلیاد هومر»، به گردآوری دی. ام. اسمیت، پژوهشگر نیوزیلندی با ترجمه و تحقیق عطیه مشاهری فرد منتشر شده است. دی.ام. اسمیت ویراستار، پژوهشگر و داستاننویس چهلسالهٔ نیوزیلندی است که در دانشگاه اوتاگو در رشتهٔ تئاتر تحصیل کرده و از طریق نمایشنامههای یونان باستان با اسطورههای یونان اشنا شده است. اساطیر یونان جزو مهمترین علاقهمندیهای او هستند و چندین جلد کتاب پژوهشی و ترجمه در این حوزه دارد که برجستهترین و مشهورترین آنها گردآوری سیپریا است.
کتاب «سیپریا» با اینکه اثری پژوهشی و تحقیقی است با استقبال خوبی مواجه شده بهگونهای که کمی پس از انتشار به چاپ دوم رسیده است. همین موفقیت باعث شد گفتوگویی با عطیه مشاهریفرد، مترجم این اثر داشته باشیم که در ادامه میخوانید:
انگیزه شما از ترجمه «سیپریا» چه بوده است؟
چند سال پیش در خانه اندیشمندان علوم انسانی حلقهای مطالعاتی با عنوان حلقهٔ اسطورهخوانی راهاندازی کردیم و در این کارگاهها تلاش میکردیم از طریق خواندن متنهای اسطورهای با اساطیر اقوام مختلف آشنا شویم. هنگامی که به اسطورههای یونان رسیدیم با روایتهایی روبهرو شدیم که در ایلیاد و اودیسه ذکر نشده بودند اما نقشی اساسی در اساطیر یونان و چرخه تروا داشتند. من به دنبال متونی بودم که این روایات را بازگو و آغاز و انجام چرخه تروا را روشن کند. در این میان به پژوهش اسمیت برخوردم که او هم به دنبال پارهروایتهای گمشده پیش از ایلیاد، به سراغ اولین متن از متون چرخه حماسی رفته بود و سعی کرده بود با بازسازی سیپریا آغاز چرخه تروا را روشن کند. زمانی که سیپریا را خواندم متوجه شدم پژوهشهای مقایسهای میان اساطیر ایران و یونان بر اثر ناآگاهی از چرخه تروا و بهویژه روایت سیپریا، تا چه حد با اشکالات بنیادین همراه است. پس تصمیم گرفتم سیپریا را ترجمه کنم تا پژوهشهای بعدی آگاهانهتر انجام و بخشهای مهمی از نقاط مبهم روایت ایلیاد و اودیسه برای فارسیزبانان روشن شود.
لطفاً کمی درباره داستان سیپریا توضیح دهید. این داستان چگونه کشف شده و به دوران ما رسیده است؟
سیپریا اولین متن از هشت متن چرخه حماسی است؛ همان چرخهای که ایلیاد دومین و اودیسه هفتمین متن آن را تشکیل میدهد. سیپریا دلیل جنگ تروا، داوری پاریس، فرار هلن، نحوه اردوکشی یونانیان، جنگهای کوچک پیش از جنگ اصلی، مذاکرات پیش از جنگ و دیگر رخدادهای مربوط به جنگ تروا را تا زمان آغاز روایت ایلیاد، یعنی دهمین سال جنگ تروا، روایت میکند. از این متن چند خط بیشتر باقی نمانده اما اسمیت توانسته با کنار هم قرار دادن منابع مختلف کشفشده و باقیماندهای که مطالب منعکسشده در سیپریا را بازتاب دادهاند، روایت این کتاب گمشده را بازآفرینی کند و به ما نشان دهد که چه رخدادهایی در دل سیپریا جای داشتهاند و نقاط تاریک ایلیاد و پیشامدهای قبل از آن را روشن کرده است.
اسمیت از چه منابعی در بازسازی سیپریا استفاده کرده و آیا در منابع با مطالب ضد و نقیض روبهرو شده است؟
اسمیت در مقدمه خود توضیحات جامع و مفیدی درباره منابع مورد استفادهاش ارائه کرده؛ اصلیترین منبع او کتاب برگزیدههای پروکلوس است که به طور خلاصه وقایع مربوط به چرخه حماسی را نقل کرده است. منابع دیگر مورد استفاده اسمیت انواع گونههای ادبی از شعر و نمایشنامه و داستان تا انواع غیر ادبی تاریخنویسی و وقایعنگاری را در بر میگیرد. شرایط خاص جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی مسلط بر هر کدام از این منابع، موجب شده که این روایات اختلافاتی با هم داشته باشند. اسمیت از میان این روایات مختلف مشهورترین آنها را انتخاب و نقل کرده است؛ گاهی هم به جهت آگاهی مخاطب از وجود روایات رقیب و پیرامونی، هر دو روایت متناقض را یکی را به تفصیل و یکی را به اختصار در متن اصلی یا در بخش یادداشتها آورده است.
چقدر این کتاب میتواند در مطالعات تطبیقی و مطالعه اسطورههای ایران و یونان کاربرد داشته باشد؟
پژوهشهای مقایسهای میان اساطیر یونان و ایران با اشکالهای فراوانی روبهروست که بخشی از این اشتباهها به سطحی بودن پژوهشها و تکبعدی بودن آنها برمیگردد و بخشی دیگر به ناآگاهی از اینکه چرخه تروا را باید یک روایت واحد و ایلیاد و اودیسه را بخشی از آن قلمداد کرد یعنی درست همان گونه که سراینده ایلیاد و اودیسه آن را در ذهن داشته است. شاعر ایلیاد و اودیسه از کل روایت که با سیپریا آغاز و به تلگونی ختم میشود آگاه بوده و همچنین میدانسته که دارد کجای این روایت را برای مخاطبش بازگو میکند؟ او به رخدادهای پیش و پس از متن خودش تنها اشاراتی دارد و آنها را باز نمیکند و توضیح چندانی نمیدهد چون میداند مخاطب او از این روایتهای مشهور مطلع است اما پژوهشهای ما بدون در نظر گرفتن وجوه مختلف فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی و نیز بدون آگاهی از کل روایت چرخه حماسی انجام میشود؛ برای مثال پژوهشی رفتار آخیلوس را با رستم مقایسه میکند. آگاممنون (سردار سپاه یونان) دو دختری را که آخیلوس به غنیمت گرفته است از او میرباید؛ آخیلوس هم از جنگیدن امتناع میکند. این رفتار او با رفتار رستم و فرمانبرداری او از کاووس شاه مقایسه میشود؛ بدون در نظر گرفتن پیشینه کردار آخیلوس و اتفاقاتی که از قبل و در روایت سیپریا بین او و آگاممنون افتاده، بدون اشاره به تفاوتهای فرهنگی مانند مفهوم کلهآس و تیمه در یونان، جایگاه حکمرانهای محلی یونان در مقابل شاه ایران و این نکته که آخیلوس طبق پیشگوییها و بنا به گفته مادرش میداند که در تروا خواهد مرد و رفتارش از سر لذتجویی نیست و چندین و چند مورد دیگر که کردار او را با توجه به کل روایت و مولفههای دیگر برونمتنی شکل میدهد. مثالهایی از این دست بسیارند. من مقالات، کتابها و سخنرانیهای بسیاری را درباره همسنجی اسطورههای ایران و یونان خواندهام که از این دست سطحینگریها و اشتباهات در آنها کم نیست و آگاهی از مطالب ذکر شده در سیپریا میتواند بخشی از این اشتباهها را اصلاح کند و عمق بیشتری به پژوهشهای این حوزه ببخشد.
چالشهای شما در ترجمه متنها با توجه به گوناگون بودن لحن و شیوه گفتار چه بوده و چگونه با آنها روبهرو شدید؟
منابع مورد استفاده اسمیت در گونههای مختلف ادبی جا میگیرند و هر کدام لحن و بلاغت ویژه خود را دارند. این موجب میشود که زبان روایت گاهی بسیار ادبی باشد و وجهزیباییشناختی در برخی از منابع غالب و در منابع دیگر غایب باشد. برای مورد اول میتوان قطعهای از پیکرگردانی اوید یا نمایشنامه ائوریپیدس را مثال زد و نمونه آثاری که زبان سرراستتری دارند وقایعنگاری جنگ ترواست که لحن ادبی ضعیفتری دارد و فقط ماجرا را روایت میکند. من در ترجمه به لحن اصلی وفادار بودهام و اجازه دادهام این تغییر لحن و سطح ادبیت متن در ترجمه نیز خودش را نشان دهد و برای آگاهی مخاطب، این نکته را در مقدمه توضیح دادهام اما در عین حال کوشیدهام با استفاده بیشتر از واژگان سره فارسی و نحو ویژهٔ کلام، فضای آرکائیک غالب بر تمام این منابع را منتقل کنم.
خوشبختانه کتاب سیپریا در مدت چند روز به چاپ دوم رسید. به نظر شما دلیل استقبال خوانندگان از این کتاب چیست؟
از دههٔ ۳۰ که ترجمه مرحوم سعید نفیسی از ایلیاد و سپس اودیسه چاپ شد، این آثار همواره جزو پرفروشهای ادبیات کلاسیک جهان بوده و توسط نشرهای مختلف تجدید چاپ شده است. ماجرای جنگ تروا تنها در ایران شناخته شده نیست بلکه بهویژه به واسطه اقتباسهای سینمایی، در کل جهان از مشهورترین روایات اسطورهای و حماسی است. اما هومر داستانسراییاش را از میانه داستان میآغازد و تنها اشاراتی به سرآغاز داستان و رخدادهای مهم دیگری دارد که در شرایط پیشآمده در ایلیاد دخیلاند. بنابراین طبیعی است که مخاطب بخواهد از سرچشمههای این جنگ درازدامنه و آن ۲۰ سالی که پیش از آغاز جنگ اصلی صرف اردوکشی و پیوستن قهرمانان به ارتش یونان و جنگهای کوچک میشود، مطلع شود. با اطلاعرسانی مناسب درباره چیستی متن سیپریا، اقبال مخاطبان به این کتاب میتواند به اندازه فروش کتابهای ایلیاد و اودیسه باشد.
آیا ترجمه دیگری در حوزه ادبیات اسطورهای در دست کار دارید؟
فعلاً در حال مطالعه هستم و هنوز کار ترجمه را آغاز نکردهام اما امیدوارم که بتوانم با مطالعه همه آثار مرتبط با چرخه حماسی رخدادهای اصلی آن را از سیپریا تا متن هشتم یعنی تلگونی به صورت یک روایت یکپارچه بازآفرینی کنم. این بازآفرینی قطعاً با توجه به نیاز جامعه پژوهشگران و دوستداران اساطیر یونان در ایران خواهد بود. در این بازآفرینی میتوان آزادانهتر از ترجمه صرف قدم برداشت و فقراتی از متن را که برای مخاطبان فارسیزبان ملالآور است حذف کرد یا پارهای توضیحات به بخشهای مغفولمانده آن افزود.
نظر شما