سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – مرضیه نگهبان مروی: صنعالله ابراهیم در ۲۴ فوریه ۱۹۳۷ (۵ اسفند ۱۳۱۵) در قاهره زاده شد. او از نسل نویسندگانی بود که ادبیات عرب را در دهههای میانی قرن بیستم متحول کردند. در جوانی، به دلیل فعالیت در گروههای چپگرا و ناسیونالیست، از سال ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۴ زندانی شد. این تجربه، که پنج سال از بهترین سالهای جوانیاش را در بر گرفت، به یکی از محورهای اصلی آثارش تبدیل شد. رمان «آن رایحه» (۱۹۶۶)، اولین اثر او، روایتی نیمهخودزندگینامهای درباره مردی است که پس از آزادی از زندان، در جامعهای بیگانه و سردرگم سرگردان است. این رمان، به دلیل نقد صریحش از رژیم جمال عبدالناصر در مصر توقیف شد و در بیروت منتشر گردید و ابراهیم را بهعنوان صدایی جسور معرفی کرد.
ابراهیم در آثارش به موضوعاتی چون فساد حکومتی، نظارت پلیسی و نفوذ شرکتهای چندملیتی پرداخت. او با سبک منحصربهفردش، که ترکیبی از مستندنگاری و داستانسرایی بود، به پیشگام «رمان نو» در ادبیات عرب بدل شد. از دیگر آثار مهم او میتوان به «شرف»، «نجمه آگوست»، «بیروت بیروت» و «پنهانکاری» اشاره کرد. در سال ۲۰۰۴، او جایزه آزادی اندیشه ابن رشد را دریافت کرد. او پیش از این جایزه، برگزیده جایزه رمان عربی هم شده بود اما به دلیل اعتراض به سیاستهای فرهنگی و سیاسی مصر از پذیرش آن امتناع کرد. این اقدام، که بازتاب گستردهای داشت، نشاندهنده تعهد او به اصولش بود.
«کمیته»: یک رمان کافکایی در نقد مصرِ دوران انور سادات
رمان «کمیته»، منتشرشده در سال ۱۹۸۱ در بیروت، یکی از برجستهترین آثار صنعالله ابراهیم است. این رمان، که متن فارسی آن با ترجمه احسان موسوی خلخالی و توسط نشر برج در ایران منتشر شده، به دلیل شباهتهایش به آثار فرانتس کافکا، بهویژه رمان «محاکمه»، شهرت یافت. «کمیته» روایتی کوبنده از مکانیزمهای سرکوب در نظامهای خودکامه است. صنعالله ابراهیم در این رمان با زبانی ساده اما پررمزوراز و طنزی تلخ، جامعه مصر در دوران انور سادات را به نقد میکشد؛ جامعهای که در آن روشنفکران، زیر فشار بوروکراسی و نفوذ جهانیسازی، له میشوند.
رمان با صحنهای کافکایی آغاز میشود: راوی بدون نام، پس از یک سال آمادهسازی، صبح زود در برابر کمیتهای مرموز حاضر میشود تا زندگیاش را متحول کند. این کمیته، که اعضای آن با صفاتی مانند «پیرزن»، «ناشنوا» یا «بلوند» توصیف میشوند، نهادی مبهم و قدرتمند است که هویتش تا پایان داستان در ابهام باقی میماند. راوی، که فردی تحصیلکرده و آگاه است، با سوالاتی غیرمنطقی و تحقیرآمیز مواجه میشود: از او میخواهند درباره تاریخچه شرکتهای چندملیتی یا رقص شکم صحبت کند. این سوالات، که به نظر طراحیشده برای سردرگمی و تحقیر هستند، فضای پوچ و عبث و سرکوبگر رمان را شکل میدهند.
در بخش دوم، کمیته به راوی ماموریتی میدهد: تحقیق درباره «درخشانترین چهرهی معاصر عرب». این ماموریت او را به سفری در جامعهای فاسد و تحت نظارت میکشاند. راوی در این مسیر با واقعیتی تلخ مواجه میشود: جامعهای که تحت نفوذ نخبگان حاکم و شرکتهای چندملیتی در حال فروپاشی است. او در نهایت ناکام میماند و بار دیگر در برابر کمیته قرار میگیرد. پایانبندی رمان، که در آن از راوی خواسته میشود «خودش را بخورد»، یکی از تکاندهندهترین و نمادینترین پایانهای ادبیات عرب است. این دستور، استعارهای از خودتخریبی افراد و جوامع تحت فشار سیستمهای سرکوبگر است.
مضامین رمان «کمیته»
«کمیته» رمانی چندلایه است که در سطوح مختلف، نقدی بیرحمانه از جامعه و نظام جهانی ارائه میدهد:
۱. نظارت و سرکوب: کمیته در این رمان نمادی از نهادهای بوروکراتیک و پلیسی است که افراد را تحت کنترل دائم نگه میدارند. این موضوع در مصر دوران انفتاح (دوران سیاستهای باز اقتصادی در مصر و نزدیک شده آن به غرب) و افزایش نظارت حکومتی برجسته بود.
۲. جهانیسازی و استعمار نو: ابراهیم در رمان «کمیته» با اشاره به شرکتهای چندملیتی، به تاثیرات مخرب سرمایهداری جهانی بر جوامع جهان سوم میپردازد. او این شرکتها را ابزارهایی برای تداوم استعمار میداند.
۳. فروپاشی هویت: راوی «کمیته» ، که نماینده روشنفکر عرب است، در مواجهه با نظام، هویت و هدف خود را از دست میدهد. رمان جامعهای را به تصویر میکشد که در آن افراد از اختیار و عزت نفس محروم شدهاند.
۴. طنز تلخ و کافکایی: طنز تلخ ابراهیم، مانند اشاره به شکایت یک رقصنده از اندازه اسکناسها که در لباسش جا نمیشود، پوچی و تراژدی موقعیت را به تصویر میکشد. فضای کافکایی رمان در منطق عبث و غیرمنطقی کمیته و ماموریتهایش نمود مییابد.
سبک و زبان رمان «کمیته»: سادگی با عمقی شگرف
ابراهیم در «کمیته» از زبانی ساده اما پر از کنایه و استعاره استفاده میکند. او با ترکیب مستندنگاری (مانند ارجاع به واقعیات اقتصادی و سیاسی) و داستانسرایی، جهانی خلق میکند که هم واقعی و هم نمادین است. شخصیتهای رمان، مانند اعضای کمیته، بهگونهای طراحی شدهاند که ناشناس و غیرشخصی به نظر برسند، و این خود نمادی از بیچهرگی قدرت است. نثر ابراهیم، به گفته منتقدان، به عمد ساده است تا بیگانگی راوی و پیچیدگیهای جامعه را برجسته کند.
بازتاب و تاثیر رمان «کمیته»
«کمیته» در زمان انتشارش بحثهای زیادی را در جهان عرب برانگیخت. این رمان به دلیل نقد صریحش بر نظامهای خودکامه و جهانیسازی، هم در مصر و هم در دیگر کشورهای عربی مورد توجه قرار گرفت. منتقدان در روزنامههای مصری، «کمیته» را یکی از کوبندهترین روایتهای سرکوب در ادبیات عرب دانستهاند.
تفسیرهای متعددی از «کمیته» ارائه شده است: برخی آن را نقدی از نهادهای امنیتی مصر میدانند، برخی دیگر کمیته را نمادی از سازمانهای جهانی یا حتی خود زندگی میبینند. پایانبندی رمان، که راوی را به خودتخریبی وامیدارد، بهعنوان استعارهای از سرنوشت ملتهای تحت ستم تفسیر شده است. این چندلایگی، رمان را به اثری جاودانه بدل کرده که همچنان برای خوانندگان امروزی تازگی دارد.
جایگاه ابراهیم در ادبیات عرب
صنعالله ابراهیم با «کمیته» و دیگر آثارش، ادبیات عرب را به سطحی جدید ارتقا داد. او نهتنها نویسندهای متعهد به مسائل اجتماعی و سیاسی بود، بلکه با نوآوری در فرم و محتوا، راه را برای نسلهای بعدی نویسندگان عرب هموار کرد. «کمیته» بهعنوان یکی از شاهکارهای او، سندی تاریخی از مصر پسااستعماری و نقدی جهانی بر نظامهای سرکوبگر است.
میراثی برای آیندگان
درگذشت صنعالله ابراهیم در ۸۸ سالگی، نهتنها پایان زندگی یک نویسنده، بلکه فقدان یکی از صداهای تاثیرگذار ادبیات عرب بود. او با قلمش علیه اختناق، فساد و استعمار نوین جنگید و «کمیته» را بهعنوان آینهای از این مبارزه به جا گذاشت. این رمان، با طنز تلخ، فضای کافکایی و نقد بیامانش، خواننده را به تامل در جهانی وامیدارد که هنوز تحت سیطره کمیتههای مرموز است. مطالعه «کمیته» ادای احترامی است به ابراهیم و دعوتی است برای بازاندیشی در جوامعی که همچنان درگیر سرکوب و نابرابریاند.
نظر شما