گروه هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مریم محمدی: برای من که در شهر اصفهان که مشهور است به موزه زنده بزرگ شده‌ام نوشتن از شیخ بهایی کمترین کاری است که می‌توانم به مناسبت بزرگداشت او انجام دهم. در اصفهان و خیابان‌هایش که قدم می‌زنی امکان ندارد اثری از آثار هنرمندانه شیخ‌بهایی به چشم نیاید. این شهر بیش از هرچیز و هرکس مدیون علم و هنر این بزرگ مرد است.
در گستره تاریخ ایران، کمتر شخصیتی را می‌توان یافت که همچون شیخ بهاءالدین عاملی، معروف به شیخ بهایی (۹۵۳–۱۰۳۰ ه.ق)، در مرزهای متنوع دانش، هنر و معماری چنین تاثیر عمیق و چندوجهی بر جای گذاشته باشد. او یکی از چهره‌های بی‌بدیل دوران صفوی است؛ عالمی دینی، ریاضی‌دان، شاعر، معمار، منجم، و نویسنده‌ای پرکار که با آثار علمی و هنری خود در شکل‌گیری هویت فرهنگی ایران سهمی بزرگ داشت.شیخ بهایی نه‌تنها در علوم دینی و فلسفی چیره‌دست بود، بلکه در ریاضیات، نجوم، ادبیات، مهندسی و معماری نیز از بزرگترین دانشمندان زمان خود به‌شمار می‌آمد.
نگاهی به زندگی و زمانه
شیخ بهایی در سال ۹۵۳ هجری قمری در بعلبک لبنان به دنیا آمد. خانواده‌اش که پیرو مذهب شیعه بودند، در دوران کشمکش‌های مذهبی آن سرزمین به ایران مهاجرت کردند و در اصفهان ساکن شدند. بهاءالدین عاملی از کودکی در فضایی سرشار از علم و فرهنگ رشد کرد. او در دربار صفویان، به‌ویژه در زمان شاه عباس اول، مورد توجه ویژه قرار گرفت و به مقام شیخ‌الاسلامی رسید. سفرهای علمی او به شهرهای بزرگ آن روزگار چون مکه، مدینه، دمشق، قاهره، و بغداد، باعث شد با دانشمندان طراز اول جهان اسلام در ارتباط باشد و افق دید خود را گسترش دهد.
در این یادداشت فقط به جنبه هنری و معماری آثار شیخ بهایی پرداخته شده و نامی از تعداد فراوان تالیفات او در دیگر علوم به میان نیامده‌است.
معماری؛ شکوه عقلانیت در کالبد شهر
با وجود مقام علمی‌اش، نام شیخ بهایی بیش از هر چیز با معماری و مهندسی شهری گره خورده است. او با دانش دقیق خود در هندسه، فیزیک و معماری، طرح‌هایی ارائه داد که هنوز هم الهام‌بخش معماران معاصر است.
طراحی مهندسی مسجد امام اصفهان (مسجد شاه عباس سابق): یکی از شاهکارهای بی‌بدیل معماری ایرانی‌اسلامی. در این مسجد، جهت‌گیری دقیق قبله، طنین منحصربه‌فرد صوت در ایوان‌ها، و زیبایی بصری گنبد و مناره‌ها، نتیجه محاسبات دقیق علمی است. برخی منابع، تعیین زاویه قبله و طراحی دقیق گنبد اصلی را به شیخ بهایی نسبت می‌دهند.
حمام شیخ بهایی: این حمام تاریخی که امروزه در مرکز شهر اصفهان قرار دارد، به‌سبب سیستم حرارتی عجیبش شهرت یافته است. گفته می‌شود با یک شعله پیوسته و کوچک، تمام آب حمام گرم می‌شده. بررسی‌های جدیدتر نشان داده که شیخ بهایی از روش‌های نوین برای انتقال انرژی استفاده کرده، از جمله بهره‌گیری از مسیرهای زیرزمینی و انرژی حاصل از فضولات حیوانی، که آن زمان نوعی تکنولوژی پایدار به شمار می‌رفته است.
سیستم آبرسانی اصفهان: برخی منابع طراحی مسیر جریان زاینده‌رود، محاسبات تقسیم آب، و ساخت آبراهه‌هایی مشهور به مادی از جمله مادی فرشادی و مادی نیاصرم را به او نسبت می‌دهند. به‌گفته تاریخ‌نویسان، شیخ بهایی با درک دقیق از شیب زمین، حجم جریان آب، و نیازهای مردمی، سامانه‌ای پایدار و مهندسی‌شده برای آبرسانی به کل شهر اصفهان طراحی کرد.
نقشه‌برداری مدرسه چهارباغ و میدان نقش جهان: اگرچه این دو بنا مستقیماً توسط او ساخته نشده‌اند، اما تأثیر مشورت‌ها و محاسبات او در تنظیم تناسبات و ابعاد فضاها توسط مورخان معماری ثبت شده است.
بین عقل و دل: هنر در خدمت معنا
ذوق ادبی شیخ بهایی در شعرهای فارسی و عربی‌اش نمود کامل دارد. اشعار او، به‌ویژه در قالب مثنوی‌ها و رباعیات، بیانگر سلوک عرفانی، تأملات فلسفی و نگاه اجتماعی‌اش هستند. او توانست دانش را با زیبایی‌شناسی درآمیزد، و همین ترکیب است که آثارش را تا امروز زنده نگه داشته.
در رباعی‌های او، گاه لحنی تأمل‌برانگیز و گاه زبانی سرشار از طنز می‌بینیم:
دیر آمدی ای نگار سرمست / زود آ، که ز هجر تو دلم خست
آن را که تو آشتی دهی، خوش / وان را که تو دشمنی کنی، پست
میراثی فراتر از زمان
شیخ بهایی با آثار علمی و معماری‌اش، در فرهنگ ایرانی نقش یک نقطه اتصال میان علم و ایمان، هنر و حکمت، و دانش و کاربرد ایفا کرد. کتاب‌ها و طرح‌های او نه‌تنها محصول نبوغ فردی، که بخشی از معماری تمدن اسلامی ایرانی‌اند. امروز، در روزگار ما که بازاندیشی در علم و هنر بیش از پیش اهمیت یافته، مطالعه و معرفی دوباره آثار شیخ بهایی ضرورتی فرهنگی است.
بزرگداشت روز شیخ بهایی، فرصتی مغتنم برای تأمل در پیوند میان دانایی، زیبایی، هنر و نفع عمومی است. او چهره‌ای است که کتاب و بنا را همچون دو بال برای پرواز تمدن می‌دید. نامش همیشه جاویدان و روحش شاد باد.
نظر شما