سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، ترویج کتابخوانی آن‌هم در حوزه کودک و نوجوان نیازمند مؤلفه‌های فراوانی است که ازجمله آنها می‌توان به صلاحیت علمی، آموزش دیدن مروجان، فراهم بودن زیرساخت‌های تولید و توزیع کتاب مناسب در ساختار نشر کشور، همراهی نویسندگان در تولید محتوای مناسب و آشنایی مروجان با بازار نشر و کتاب‌های حوزه کودک و نوجوان اشاره کرد. حال؛ خلاقیت انتخاب روش درست ترویجی و دستی بر آتش داشتن مروج کتاب در زمینه‌های مختلف علاوه بر علاقه و کتابخوان بودن او می‌تواند این مسیر را برای ترویج کتابخوانی هموارتر کند. هرچند همراهی دستگاه‌های رسمی و فرهنگی می‌تواند مروج را نه از مسیرهای تکراری که از راه‌های جدید به سرمنزل مقصود برساند.
کیمیا امینی، مشهور به «پرنده»؛ مدرس و مروج کتاب و کتابخوانی، نویسنده، منتقد، کارشناسی ارشد ادبیات کودک ونوجوان و دکتری زبان و ادبیات فارسی است که بیش از بیست سال سابقه تدریس آزاد در مدارس را دارد و اکنون مدیر انجمن کتاب کودک نوجوان سیمرغ است. در کارنامه و سوابق کاری او همکاری و مشارکت در تاسیس چندین انجمن کتابخوانی و فرهنگی، دبیری شبکه مروجان کتابخوانی سپهر … برگزیده شدن در دو دوره جشنواره تقدیر از مروجان کتابخوانی، و برگزیده شدن در جشنواره نقد کتاب سال دیده می‌شود. او طراح انجمن ادبیات کودک با عنوان «ابرک» گروه زبان وادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی است که از دستآوردهای آن می‌توان به برگزاری روزقلم، همکاری در جشنواره کتاب‌های اقتباسی و دینی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی… اشاره کرد. او از سال ۹۵ تا کنون به عنوان عضو اصلی و دبیر شبکه مروجان کتابخوانی کشور در حوزه بزرگسال و کودک ونوجوان مشغول فعالیت است؛ این شبکه به طور رسمی با عنوان موسسه فرهنگی هنری کتابخوانی سپهر ثبت شده است. ایبنا با مغتنم شمردن فرصت هفته کتاب به سراغ این مروج کتاب رفته و از او درباره شیوه ترویج کتاب میان کودکان و نوجوانان در عصر اطلاعات، آشنایی مروجان با کتاب مناسب، و راه‌های رفته، خلاق و نتیجه بخش در حوزه ترویج کتابخوانی کودک و نوجوان پرسیده است.
امینی، از دهه ۸۰ فعالیت در حوزه ترویج کتابخوانی را با اهدای کتاب، معرفی و خوانش داوطلبانه کتاب‌های مناسب برای دانش‌آموزان شهری و روستایی شروع کرد. اجرای طرح خلاقانه «چلّه نذرکتاب» همراه با جمع‌آوری کتاب‌های دستِ دوم، مناسبِ معلمان و خانواده‌ها، با هدف اهدا به کتابخانه‌های مدارس کم‌برخوردار همراه با طرح امانت و گردش کتاب را شکل داد. ارائه طرح فعالیت‌های مشارکتی انجمن‌های مردمی در برگزاری نشست‌های کتابخوانی در فضاهای باز و بسته، آشنایی و ترغیب مفاخر برای تاسیس کتابخانه‌های خصوصی یا مشارکتی با مدارس در روستاهای زادگاه خود با همکاری نهادهای دولتی و غیردولتی؛ ازجمله کارهای دیگری است که در زمینه ترویج کتابخوانی کودکان و نوجوانان به‌ویژه از سال گذشته تاکنون انجام داده است.
این مروج کتابخوانی، از دهه ۹۰ فعالیت‌های تیمی خود را در قالب رسمی با حضور در انجمن‌های کتاب و تأسیس انجمن کتاب کودک و نوجوان «سیمرغ»، جذب اعضای فعال و علاقه‌مند در حوزه کودک ونوجوان، آموزش تسهیلگری و شیوه‌های ترویج کتابخوانی و دیگر مهارت‌های لازم در این حوزه، به اعضا و داوطلبان علاقه‌مند آغاز کرد. هچنین با حضور و همکاری در دبیرخانه جشنواره‌های مختلف کتابخوانی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها و مشارکت در برنامه‌ریزی و تدریس و ترغیب علاقه‌مندان و ایجاد باشگاه‌های مختلف کتابخوانی در مناطق مختلف کشور به‌عنوان مدرس و تسهیلگر طراح و ایده‌پرداز، همراه با سایر مدرسان و مربیان، بسیاری از فعالیت‌های موفق و مستمر کتابخوانی در شرایط مختلف را تجربه کرده است.
- از روش‌ها و تجربیات خود در ترویج کتاب بفرمایید؟ در این سال‌ها تلاش کردید از چه روش‌های خلاقانه برای جذب مخاطب کودک و نوجوان استفاده کنید؟
فراموش نکنیم، کاری موثر، جذاب و ماندگار است که تدوام داشته باشد؛ مهم‌ترین مولفه که باید محور اقدامات، ایده‌پردازی‌ها و راهکارهای ترویج کتابخوانی باشد تا بتوان در جذب مخاطب کودک و بزرگسال موثر واقع شود. کودکان و نوجوانان همیشه مشتاق دانستن هستند؛ بنابراین طراح ایده خلاقانه برای تاثیرگذاری، باید به دانش‌افزایی توام با لذت و سرگرمی و ایجاد نشاط در کودکان توجه داشته باشد.
کتاب باید مناسب با رده سنی، محیط اجتماعی و فضای زندگی مخاطب انتخاب شود و شرایط جسمی، روحی و خانوادگی مخاطبان در ترویج کتابخوانی در نظر گرفته شود؛ زیرا در هر وضعیتِ زمانی و مکانی، امکان ترغیب به کتابخوانی یا خوانش هر کتابی نیست؛ نکته دیگری که باید مدنظر داشت این است که گویش‌ها و لهجه‌های مناطقی که کتابخوانی در آنها انجام می‌شود، باید در نظر مروج و کتابخوان مهم باشد؛ زیرا اتفاق افتاده یک واژه در یک گویش، بار معنایی مثبت و در گویشی دیگر بار معنایی منفی داشته و موجب بروز اختلافاتی شده است. در انتخاب یک اثر باید به فرهنگ‌ها، قومیت‌ها و اقلیت‌ها احترام گذاشت. اگرچه در تمامیت ارضی و سیاسی و اجتماعی مشترک هستیم اما در برخی مناطق، تفاوت‌هایی داریم که قابل احترام است.
جذب و آموزش نیروهای علاقه‌مند، دغدغه‌مند، کارشناس، اهل مطالعه و هدفمند و متعهد برای تسهیلگری و ترویج لازم است. قطعاً باید تسهیلگران و مروجان، آموزش‌های لازم را دیده باشند. یک تسهیلگر و مروج کتابخوانی باید با کتاب مناسب برای هر فضا و گروهی که برای آنها می‌خواند، آشنا باشد. موقعیت‌ها و مناسبت‌ها را بشناسد و با اوضاع کشور و منطقه و محیطی که جامعه هدف اوست آشنا و در مجموع به شرایط اجرای کار خود اشراف داشته باشد.
- می‌دانید عناوین کتاب‌های خوب در حوزه کودک چشمگیر نیست و گاهی انتخاب کتاب مناسب برای کودک دشوار می‌شود. یک مروج کتاب کودک و نوجوان باید چه شاخص‌های رفتاری اجتماعی و آگاهی‌های علمی داشته باشد تا موفق شود؟ آیا صرف علاقه به کتاب می‌توان یک مروج موفق شد یا فرد باید معیارهایی مانند آشنایی با بازار نشر کتاب کودک، آشنایی با نویسندگان کتاب کودک و آگاهی‌های دیگری را نیز داشته باشد؟
مروج و تسهیلگر کتابخوانی فردی با علاقه، خلاق، باانگیزه، آگاه، داوطلب و دغدغه‌مند، متعهد و داوطلب است که اشراف نسبتاً کاملی به انواع کتاب و گروه‌های سنی دارد، به تمام عناصر خلق و تولید یک کتاب تا حدود زیادی اشراف دارد، از مزایای مطالعه و خواندن کتاب مناسب و خوب در زندگی خود و دیگر افراد جامعه آگاه است و می‌داند که مطالعه موجب رشد و توسعه مهارت‌های مختلف فردی و جمعی خود و کودکان و نوجوانان و دیگر افراد جامعه می‌شود. یک مروج خوب کتاب، می‌داند ترویج کتابخوانی، به آموزش و فرهنگ‌سازی گسترده و پایا در سطح کلان نیاز دارد؛ همچنین با دقت و شکیبایی و مِهر به معرفی، خوانش و اجرای روش‌های هدفمند و خلاقانه کتاب و کتابخوانی در نقاط مختلف و بین سنخ‌های متنوع جامعه می‌پردازد. او به ترویج و گسترش و پایایی فرهنگ کتابخوانی یاری می‌رساند و آن را ادامه می‌دهد.
یک مروج آگاه و اصیل و دغدغه‌مند، برای انتخاب کتاب مناسب به مشورت کارشناسان نیاز دارد و در انتخاب کتاب باید دقت داشته باشد و از شعارزدگی و ترفندهای تبلیغات ظاهری و محوری خودداری کند. زیرا می‌داند هرکتابی مناسب همه در هر شرایطی نیست. پس انتخاب کتاب‌های مفید و مناسب با محتوای متناسب برای کودکان و نوجوانان روند شکل‌گیری مسیری با داوم و مؤثر را برای مطالعه ایجاد می‌کند و این مسیر موجب علاقه‌مندی و احساس لذت، یادگیری و مهارت‌آموزی و آرامش در کودکان و نوجوانان و خانواده‌ها می‌شود. این وضعیت البته در کشورهای دیگر به یک جریان فرهنگی قابل اعتنا تبدیل شده و قطعاً موجب ترقی و رونق دیگر زمینه‌ها می‌شود اما این اتفاق در کشور، خیلی مداوم و پررنگ نیست اگرچه تلاش بسیاری از دست‌اندرکاران، مروجان و علاقه‌مندان به این رشد و ترقی ملی قابل تامل و تقدیر است.
آنچه مروج کتابخوانی باید بداند
یک مروج کتاب باید بداند، کتاب‌های آموزشی، دانش‌افزا و علمی، داستان‌های کوتاه و بلند، رمان‌ها و کتاب‌های تصویری و … از انواع کتاب هستند که برای همه رده‌های سنی نوشته شده و براساس گروه‌بندی که کانون پرورش کودکان و نوجوانان در ایران انجام داده است، تقسیم‌بندی می‌شوند. کودکان و نوجوانان باید با شناختی که از کتاب مناسب برای خود پیدا می‌کنند به مطالعه بپردازند و برنامه کتابخوانی از همان نونهالی با کمک خانواده، مربیان و معلمان در برنامه زندگی کودکان گنجانده شود؛ البته این امر در صورتی امکان‌پذیر است که خود این اشخاص اهل مطالعه و کتاب باشند. مطالعه کتاب در ترویج کتابخوانی شامل خوانش کتاب‌های غیردرسی یا خواندن همان کتاب‌های اجباری در سیستم آموزشی است که هر دو این منابع می‌تواند برای تکمیل اطلاعات متناسب با علاقه افراد موجب افزایش مهارت‌های زندگی مفید شود؛ البته مطالعه غیردرسی موجب سرگرمی و لذت و ایجاد نشاط و ارتقای سطح آگاهی مخاطب از خود و پیرامونش می‌شود؛ بنابراین برای یک برنامه مطالعاتی خوب، آرامبخش و مفید باید شرایط روحی و جسمی، مکان و زمان، ابزار و وسایل مورد نیاز، آب و هوا و دیگر موارد را نیز در نظر داشت و از باید و نبایدهای حین مطالعه و خوانش کتاب جدا خودداری کرد.
- در دنیایی زندگی می‌کنیم که شبکه‌های اجتماعیَ، کاربران زیادی دارند و بخش عمده‌ای از این کاربران را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند، این کاربران استفاده‌کنندگان خودخواسته و ناخواسته‌ای هستند که برای دنیای مجازی، بازی‌های رایانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی زمان زیادی را صرف می‌کنند، به نظر شما مروجان کتابخوانی در تعامل با این فضا باید چه کنند؟ مروجان کتابخوانی در چنین محیطی چطور می‌توانند اثرگذار ظاهر شوند؟
براساس تجربه و سال‌ها فعالیتم در حوزه کتاب و کتابخوانی در نقاط مختلف کشور و گفت‌وگو با بسیاری از مروجان و مربیان ارجمند و اعضای باشگاه‌های کتابخوان، معتقدم تفاوت میان خواننده کتاب مناطق کم‌برخوردار و روستاها دورافتاده و کودکان آسیب‌دیده و … را در این بحث باید کاملاً در نظر گرفت. زیرا امکانات دسترسی به فضاهای مجازی یا حضوری کتابخوانی، دسترسی به کتاب، بازی‌های رایانه‌ای و… در هرکدام از مناطق مختلف کشور متفاوت است. مهم این است که با توجه به حرکت در دوران عصر مدرن نمی‌توان در همه عرصه‌های زندگی واکنش غیرآگاهانه نسبت به این موضوع داشت؛ زیرا قطعاً استفاده از فضای مجازی در کنار فعالیت‌های میدانی ضروری است.
پس تسهیلگر، مروج کتاب و خانواده‌ها باید از مزایا و معایب این فضا، شناخت کاملی داشته باشند یا شناخت پیدا کنند تا بتوانند کودک و نوجوان را در استفاده از آن هدایت، تشویق یا تعدیل کنند؛ به‌عنوان مثال مخاطبان، باشگاه‌ها و حلقه‌ها و تیم‌های کتابخوانی در شرایط کنونی به‌ویژه در زمان کرونا که با فضای مجازی بیشتر آشنا شدند و توانستند از این فضا استفاده کنند با دنیای بیرونی از طریق انواع رسانه‌ها مانند انیمه، فیلم‌ها، بازی‌ها و کتاب‌های صوتی و تصویری نیز آشنا شوند؛ البته وضعیت استفاده از فضای مجازی در زمان کرونا درحالی بود که خانواده‌ها کنترل یا شناختی نسبت به فضاهای نامناسب برای کودکان و نوجوانان نداشتند و به همین دلیل این فضا برای کودکان و نوجوانان آسیب‌هایی را در پی داشت. باید در نظر داشت در نخستین برخوردها با کودکان برای ایجاد عادت کتابخوانی، تقریباً نیم بیشتری از کودکان و نوجوانان با توجه به حجم بالای کتاب‌های درسی و تکالیف مختلف و سرگرمی‌های دیگر، صرفاً تمایلی به خواندن کتاب ندارند و از گفت‌وگو، بازی و دیدن فیلم و انیمیشن گاهی هم نقاشی و دست‌ورزی، بیشتر استقبال می‌کنند؛ بنابراین فعالیت‌های تکمیلی در خوانش کتاب و مطالعه بسیار کارساز است.
آنها کتاب‌هایی را دوست دارند که تصاویر بیشتر و متن‌های کوتاه داشته باشد و این نوع آثار را به دوستان و دیگر اعضای خانواده‌شان توصیه می‌کنند و در بسیاری موارد داستان‌هایی که از آنها انیمشن، انیمه، فیلم و حتی بازی رایانه‌ای ساخته شده باشد، برای آنها جذاب است؛ البته این گروه به داستان‌های قهرمانی و ماجراجویانه نیز علاقه‌مند هستند و قاعدتاً تقاضایشان از نویسندگان و طراحان حرفه‌ای این است که داستان‌های ملی را با تصاویر باکیفیت و جذاب تولید کنند. کودکان و نوجوانان امروزی متقاضی تولید انیمه و انیمیشن‌هایی باکیفیت، مانند نمونه‌های موفق جهانی براساس داستان‌های قهرمانان ملی خودمان هستند که تقریباً در خلق و تولید این آثار در کشورخیلی پیشرفت نداشته‌ایم.
توجه طراحان کتاب درسی به طراحی جذاب و تاثیر گذار با الگوی جهانی
اگر طراحان کتاب‌های درسی مدارس و سایر منابع آموزشی از مدل‌های طراحی کتاب‌های جذاب و تاثیر گذار جهانی مانند کمیک استریپ‌ها ومانگاها که مخاطبان وخوانندگان زیاد جهانی دارند، استفاده کنند و بسیاری از مخالفت‌ها در این زمینه تعدیل و کارشناسی شود رنگ و رونق کتابخوانی حتی در فضای مجازی بیشتر می‌شود و این توجه می‌تواند از آسیب‌های جدی‌تر و تمایل کودکان ونوجوانان به نمونه‌های خارجی را کمتر یا تعدیل کند. باید دانست برای اوقات فراغت و برنامه مطالعه کودکان هنوز کاری ماندگار و مستمر صورت نگرفته است سازمان‌هایی مانند کانون پرورش فکری و کتابخانه‌های عمومی و خصوصی و سیار هنوز از حمایت گسترده برای تهیه کتاب، ایجاد فضاهای بیشتر و بزرگتر و تربیت تیم ای مختلف متخصص و تسهیلگر برخوردار نیستند و هنوز از این موارد در همه جای کشور، استقبال عمومی و مستمرنمی‌شود.
بسیاری از مناطق کم‌برخوردار و روستاها تقریباً از مزایای فضاهای مطالعه و کتاب مناسب، مربیان آموزش‌دیده و حمایت مردمی کم‌بهره‌اند. برخی از شهرها و روستاها کتابخانه دارند اما از داشتن کتاب خوب و یا اصلاً کتاب محرومند و کسی در آنجا به خاطر شرایط اقتصادی اغلب دغدغه این نکات مهم را ندارد. کتابی برای کودکان و نوجوانان مفید و موثر است که موجب لذت و سرگرمی، نشاط، کنجکاوی و کشف ناشناخته‌ها شود و احساس ترس و ناامنی را از او دور کند. کودکان و نوجوانان کنجکاو هستند و پرسشگر و برخلاف آنچه بزرگسالان گمان می‌برند، آنها می‌خواهند بدانند، چرا کشورشان نتوانسته است در امر خلق و تولید و نشر کتاب‌های مناسب و فیلم‌ها، انیمشین‌ها و بازی‌های رایانه‌ای ملی موفق عمل کند. این توجه و پرسش بسیار هوشمندانه است و نشان از درک بالای این کودکان در محیط خانوادگی، جمع‌های دوستانه، ارتباط با فضاهای مجازی و دوستان مجازی در شرایط کنونی جهان دارد.
آیا اساساً فضای مجازی یک تهدید برای مروج کتاب است یا یک فرصت پیشرفت؟ با توجه به اینکه مروجان کتابخوانی محیط‌هایی مانند باشگاه‌های کتابخوانی، کتابخانه و نشست‌های نقد و بررسی را در اختیار دارند آیا این فضا برایشان یک امتیاز و زمینه است یا یک تهدید و توقفگاه؟ اگر فرصت است شاخص‌های موفقیت یک مروج کتاب در فضای مجازی چیست؟
نگاه، افق و دیدگاه بسیاری از خانواده‌ها و کودکان و نوجوان کنجکاو امروزی با دسترسی به فضای مجازی و دنیای مدرن جهانی، طوری است که به نوعی دیگر از «خوراک فرهنگی» نیاز دارند. آنها به آثار جهان پیرامون خود دسترسی دارند و چون گزینه‌های مشابه ملی و بومی را در کنار خود ندارند، از همان منابع بیرونی تغذیه و الگوبرداری می‌کنند؛ البته این انتظار دور از ذهن نیست که کودک و نوجوان ایرانی و خارجی، برخلاف تفاوت‌های فرهنگی، زبانی و نژادی با خواندن و دیدن آثار یکدیگر به شناخت بیشتری از هم دست یابند. کودکان و نوجوانان از طریق ارتباط با فضای مجازی و اینترنت مفاهیم درستکاری، اخلاق، صلح و جنگ، روابط عاطفی اعتقادات و پیشینه خود را می‌فهمند اما نباید در مقام قضاوت‌های نادرست و شعاری از هرسو قرار بگیرند. شناخت از شگفتی‌های تازه درباره حقایق دنیای پیراموشان مانند فضای مجازی، بازی رایانه‌ای، فناوری‌های روزآمد، موبایل و ناشناخته‌ها … موجب جذب آنها به این موارد و البته خواندن داستان‌هایی از این دست می‌شود. آنها می‌توانند از طریق فضاهای مجازی با جهان پیرامون خود و آداب و رسوم خود و دیگر ملل آشنا شوند، با کتاب‌ها و فیلم‌هایی آشنا شوند که قهرمانان آنها و شرایطشان را از جنس خود بدانند، از تفاوت‌ها لذت ببرند و با آنها همذات‌پنداری کنند و به دایره واژگانی و فرهنگی‌شان افزوده شود، اگرچه گاه تا مرز تقلید هم پیش می‌روند.
از تاثرات دیگر این تعاملات با دنیای مجازی و اینترنت، این است که آنان با گونه‌های متنوع آثار ادبی آشنا می‌شوند و از طنز و شوخی لذت می‌برند، تنوع تصاویر و آثار خلق شده حق انتخاب به آنها می‌دهد، بسیاری از تکیه‌کلام‌ها و آواها و حتی نوع پوشش آنها را تقلید می‌کنند و قهرمانان داستان‌های خارجی برای آنها الگوی رفتاری می‌شوند. اگر هر کشور در فرهنگ خود و همسو با پیشرفت و تغییر جهان به اشخاص و فضاهای غنی خود بپردازد و برندسازی‌های متنوع و متناسب و جذاب را برای همه اقشار مردمش داشته باشد، قطعاً کودکان و نوجوانان آن کشور به دنبال بیگانه نمی‌روند یا کمتر تاثیر می‌پذیرند؛ زیرا کودکان آمال و خواسته‌های دست‌نیافتنی خود را در دنیای تخیلی و ساخته شده در این نمایش‌های مجازی به‌دست می‌آورند. دسترسی به این فضاها حتی در شرایط خاص هم انجام می‌شود و کنجکاوی آنها را بیشتر می‌کند «انسان حریص است به آنچه منع می‌شود» پس اگر تولیدات و محتواهای داخلی به‌دور از قضاوت‌های عجولانه و غیرکارشناسانه و بازاری باشد به سادگی و آگاهانه می‌توان برای کودکان، الگوی قابل‌تاثیر ساخت. در این زمینه می‌توان به تاریخچه خلق و تولید کتاب‌های کمیک و انیمه‌ها و جهانی‌شدن آنها توجه داشت.
وجود تخیل و تعقل در کتاب‌های غیرداستانی و آموزشی کمک می‌کند تا خواننده به‌غیر از ادبیات و سرگرمی با واقعیت‌های دیگر زندگی فردی، اجتماعی مردمانی مانند خودشان در همه نقاط جهان که مخلوق یک خداوند هستند همراه شود و با زندگی آینده و چالش‌های احتمالی آن آسانتر و قوی‌تر روبه‌رو شود. فضای مجازی یک محیط مناسب برای بلاگری کتاب و کتابخوانی می‌تواند باشد. این فضاها می‌تواند زمینه مناسب برای معرفی، خوانش اجرای خلاقانه انواع کتاب و نشست‌های کتابخوانی باشد. بسیاری از برنامه‌ها مانند برنامه «یک فنجان کتاب» از ایده‌ها و راهکارهای انجمن کتاب کودک سیمرغ در همین فضای مجازی بود که برای اعضا و تسهیلگران باشگاه‌های کتابخوانی کشور برگزار شد و اتفاقاً مورد استقبال قرار گرفت؛ البته باید درنظر داشت تسهیلگر یا مروجی که برای کار کتابخوانی از فضای مجازی استفاده می‌کند نیاز به حمایت‌های مختلف دارد. چون قطع و وصل شدن اینترنت، دسترسی آسان به برخی فضاها و … اخلال در این شیوه ترویج کتابخوانی است.
نظر شما