سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مژگان پورعبداله: مناظره از گونه‌های بسیار کهن ادب فارسی است و سابقه آن به ادبیات پیش از اسلام می‌رسد. شاعران و نویسندگان ادب فارسی در قالب این‌ گونه‌ ادبی، اشیا و عناصر جهان را به گفت‌و‌گوی خیالی واداشته و در ضمن این گفت‌و‌گوها به معرفی جنبه‌های مثبت و منفی و قوی و ضعیف پدیده‌ها پرداخته‌اند و چه بسا به شیوه‌ای نمادین هریک از دو طرف مناظره را نماینده فکر و اندیشه و یا موضوعی خاص قرار داده و از این طریق به بیان اندیشه‌های خود پرداخته‌اند.

کاربرد شیوه مناظره یا سوال و جواب در ادبیات فارسی سابقه‌ای طولانی دارد. سابقه و کاربرد فن مناظره در ادبیات ایران پیش از اسلام و در آثار باقی‌مانده از زبان پهلوی درخت اسوری یا آسوریک، منظومه فخرآمیزی میان بز و نخل است که به زبان پهلوی یا اشکانی سروده شده‌است. در این منظومه بز و نخل هرکدام سودمندی‌های خود را برای انسان‌ها بیان و به گونه‌ای بر یکدیگر فخرفروشی‌ می‌کنند.

سابقه و کاربرد فنّ مناظره در ادبیات ایران پس از اسلام در شعر فارسی دری به وسیله ابونصر علی بن احمد طوسی سراینده گرشاسب‌نامه ادامه می‌یابد. از مناظراتی که اسدی سروده است، پنج مناظره امروز در دست است. مناظرات پنج‌گانه او عبارت است از مناظره «عرب و عجم»، «شب و روز»،آسمان و زمین»، «نیزه و کمان» و «مغ و مسلمان». هم خالقی مطلق و هم خطیبی بر این باورند که هر پنج مناظره سروده‌ یک نفر هستند. خالقی بر این باور است که سنجش بین مناظره‌ها و گرشاسب‌نامه به روشنی نشان می‌دهد که همه آنها روی هم جز از یک شاعر نیستند. این مناظره‌ها در قالب قصیده بوده که در فارسی و عربی تا آن هنگام بی‌سابقه بوده است.

این نوع ادبی قالب خاصی را به خود اختصاص نداده ‌است و در همه قالب‌های شعر فارسی مانند قصیده، مثنوی، غزل و قطعه قابل ارائه است. از سد‌ه‌ پنجم هجری عـلاوه بـر قـصيده، در قالـب‌هـای مختلف اشعار فارسي از جمله، غزل (نظيرحافظ: گفـتم غـمِ تـو دارم...)، قطعـه (نظيـر پـروين: مـست و هوشیار) و قصیده (نظیر اسدی توسی: مغ و مسلمان) و مثنوی (نظير مولانا: مست و هوشيار و نظامی مناظره خسرو و فرهاد) سروده شده‌اند. البته مناظره تنها به نظم محدود نشده، بلكه در نثر هم گسترش يافته و آثار زيادی از این دست بـرجـای مانـده است و در كتب منثور گذشته، نظير گلستان سعدی با عنوان جدال مـدعی بـا سـعدی و در كتـاب مقامات حميدی (مناظره طبيب و منجّم) و در مرزبان‌نامه (مناظره مرزبـان بـا وزيـر شـاه) نمونه‌هایی از مناظره‌های منثور هستند. علاوه بر آن مناظره در شعر نو نيز راه يافته، در مفاهيم و موضوعات مختلف عرضه شده است. قطعه‌ «افسانه» نیما و قطعه‌ معروف «به كجا چنين شتابان» سروده شـفيعی کدکنی از دفتـر «كوچـه‌بـاغهـای نيشابور» از نمونه‌های بارز اين فن ادبی در شعر معاصر است.

از میان شعرای معاصر کمتر کسی مانند پروین توانسته است در دل‌ها رسوخ کند و مقبولیت عامه داشته باشد. پروین شاعری است بلند پایه، حساس و بشر دوست، در عصری که حضور زنان در عرصه‌های علمی جامعه، انگشت‌شمار و نادر بود، ظهور چنین شاعر بلند‌پایه در میان زنان با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عصر رضاشاهی، عجیب بود.

پروین، دختر یوسف اعتصامی، در 1285 ه. ش در تبریز متولد شد و در فروردین ماه ۱۳۲۰ ه. ش در تهران درگذشت. عمده‌ترین دوران زندگی کوتاه و تمام زندگی هنری او در دوران سیاه وحشت‌آور دیکتاتوری رضاخان گذشت؛ این دوره خواه‌و‌ناخواه در آثار پروین تأثیرات حک‌نشدنی باقی گذاشت.

 او صاحب یک دیوان شعر است، در اشعار خود به صورت شاعری توانا جلوه کرده، زبانش، ساده و روان است، مضامین مختلف اجتماعی را در اشعارش نشان داده است، استاد بهار می‌نویسد: «دیوان پروین ترکیبی است از دو سبک و شیوه لفظی و معنوی، آمیخته با سبکی مستقل و آن دو یکی شیوه خراسان است؛ خاصه ناصر خسرو و دیگر شیوه شعرای عراق و پارس که شیوه‌ای بدیع به وجود آورده است.»

یکی از برجستگی‌های دفتر شعری او وجود مناظرات زیبا و پرجذبه است و در دیوان پروین حدود 65 مناظره وجود دارد. یکی از نکات جالب در مناظرات پروین این است که از چیزهای ساده و روزمره ای که ما از کنار آنها به‌سادگی می‌گذریم شخصیتی ساخته (استعار‌ه‌ مكنیه و صنعت تشخیص) و در قالب مناظره افکار خود را در آن بیان کرده است. مناظراتی از قبیل قاضی و شحنه، دزد و قاضی، دو قطره خون و سیر و پیاز و از همه نوع مناظرات در زمینه‌های گوناگون در دیوان او دیده می‌شود. یکی از بهترین مناظرات او نیز به زعم نویسنده این سطورمست و هوشیار است، مست نماینده انسان پخته و کامل و هوشیار نماد انسان کوته‌نظر که به زعم کج‌بین خود دانای عالم است. پروین به کمک این مناظرات به ناهمواری‌های اجتماعی اشاره‌ مستقیم می‌کند، حقایق و مسائل موجود جامعه را به تصویر می‌کشاند و دستگاه قضا و عدالت جامعه را محکوم می‌کند؛ چراکه سبب ایجاد فراز و نشیب‌ها و فاصله طبقاتی بین دو گروه دارا و ندار شده است؛ به تعبیر دیگر، او حقایق موجود جامعه را در قالب مناظره به زبان شعر و با شجاعتی درخور ستایش به تصویر می‌کشد.

پروین، خواهان تساوی، عدالت، نوع دوستی و زیبایی است، درحالی‌که اینها در اجتماع او وجود ندارد. در واقع پروین قالب مناظره را هدفمند برگزیده است تا اوضاع و احوال سیاسی،  اجتماعی نابرابری و ناعدالتی و صد البته ظلم علیه زن را مجسم کند و به صورتی نمادین به اعتراض و آشفتگی دوران خود بپردازد؛ از این رو در این قالب شعری گوی سبقت را از اساتید خود ربوده و بخصوص در شعر زنان همچون تک ستاره‌ای درخشان، آسمان شعر و ادب ایران را نورانی کرده‌است.