سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در ۲۶ مرداد سال ۱۳۶۹ نخستین گروه از رزمندگانی که مجاهدانه از دین، شرف و کشور دفاع کرده بودند و سال‌ها در زندان‌های رژیم بعثی عراق اسیر بودند به ایران بازگشتند.
به مناسبت سالروز ورود آزادگان به کشور گفت‌وگویی با احمد یوسف‌زاده، از آزادگان و نویسندگان کشور ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید:
ادبیات اسارت چه تعریفی دارد؟
ادبیات اسارت یا اردوگاهی پیشینه دارد. افرادی بودند که در زندان به سر می‌بردند و از آن محیط روایت‌هایی نقل کردند که بعدها به ادبیات اسارت یا اردوگاهی موصوف شد. در تاریخ شعر، کتاب حبسیات اثر مسعود سعد سلمان، شاعر و ادیب دوره غزنویان را داریم و بخش اعظم ادبيات اسارت در کشور ما به اتفاقاتی برمی‌گردد که برای اسرای جنگ تحمیلی رخ داد. ما حدود ۳۰ ،۴۰ هزار اسیر در کشور عراق داشتیم و این عزیزان از خود نوشته‌هایی به جای گذاشتند و یا بعد از برگشتن به ایران خاطرات خود را نوشتند و یک باب جدید در ادبیات دفاع مقدس باز کردند. طبیعی است رزمنده‌ای که اسیر می‌شود اگر دارای آرمان‌های بلند باشد و برای کشور و عقیده‌اش جنگیده باشد با سیم خاردار و زندان محدود نمی‌شود. دیوار فقط جسم را محدود می‌کند اما روح می‌تواند آزاد باشد. اسیری که آرمان دارد وقتی تفنگش را زمین می‌گذارد، قلم بر می‌دارد و کارش را انجام می‌دهد. اسرای ما در اسارت معضل بزرگی داشتند. آنها ممنوع‌القلم بودند .اگر از آنها قلم و کاغذ می‌گرفتند شکنجه می‌شدند و حتی در انفرادی قرار می‌گرفتند. شاید اگر این بخل دشمن نبود، ادبیات کامل و بهتری از اسرا به یادگار می‌ماند. وقتی صلیب سرخ می‌آمد و چند روزی قلم و کاغد آزاد بود شاهد شکوفایی اسرا در زمینه شعر و داستان بودیم. وقتی اسرا آزاد شدند و به ایران بازگشتند، ادبیات اسارت یا اردوگاهی شکوفا شد زیرا برخی از آزادگان خاطرات خود را نوشتند.
آیا می‌توان انواعی برای ادبیات اسارت در نظر گرفت؟
خیلی نه. آنچه مشهود است همان بیوگرافی‌نویسی اسارت یا خاطرات آزادگان است که به دو بخش تقسیم می‌شود برخی از آنها خود‌نوشته‌اند و بعضی توسط نویسندگان به رشته تحریر درآمده‌اند. در بخش دوم دیده می‌شود که برخی نویسندگان پا را از واقعیت فراتر نهاده و بیشتر از روی احساسات و تخیل قلم زدند. در صورتی که هر چه نوشته به واقعیت نزدیک‌تر باشد بهتر است. برخی کتاب‌ها نیز در این حوزه توسط نویسندگان و نه آزادگان نوشته شده که سرشار از غلو و بزرگنمایی است. در کتاب‌هایی که نوشته می‌شود نباید اسیر محور اصلی باشد، باید روحیات و کارهای افرادی که در اردوگاه بودند شرح داده شود تا نسل جدید با شخصیت و رفتار آزادگان آشنا شوند و در جریان کارهای آنها در دوره اسارت قرار بگیرند.
تا چه اندازه تویسندگان ما به آزادگان ادای دین کردند؟
این یک معامله دو سویه است. اول باید خود آزادگان راغب باشند که خاطراتشان مکتوب شود و بعد از نویسندگان توقع داشته باشند. مراکز جمع آوری آثار در استان‌ها کم و بیش گردآوری خاطرات آزادگان را در اوایل بازگشت آزادگان به میهن انجام دادند، دفترچه‌هایی تنظیم و بین آزادگان توزیع شد که آنها خاطراتشان را بنویسند. حتی سرفصل‌هایی مانند دعا، نماز و غذا هم در نظر گرفته شده بود. مشکل کار این بود که اسیری که بعد از سال‌ها به کشور برگشته در اولین روزها دغدغه‌اش ثبت خاطرات نیست بلکه ازدواج و پیدا کردن شغل است. به همین دلیل این کار جمع آوری و ثبت خاطرات آزادگان به‌خوبی اتفاق نیفتاد. خاطرات عده‌ای جمع‌آوری شد و بعدها هم خیلی به این مسئله پرداخته نشد و به خود آزادگان محدود شد. از بین آزادگان، کسانی که اهل قلم بودند، خاطراتشان را نوشتند و بعدها گروهی از نویسندگان دفاع مقدس که بیشتر مصاحبه‌گر بودند تا نویسنده با آزادگان صحبت کردند و خاطرات آنها را بازنویسی کردند. هنوز جای خالی خاطرات بسیاری از آزادگان وجود دارد. کوچکترین آنها در دوره اسارت امروز به مرز ۶۰ سال نزدیک شدند و بیم آن می‌رود که با مرگ آزادگان، بخش اعظم خاطرات آنها از بین رفته و مدفون شود. امیدوارم تا این عزیزان در قید حیات هستند با آنها به منظور جمع‌آوری و نوشتن خاطراتشان مصاحبه شود.
آیا ادبیات اسارت امتیازی بر سایر گونه‌ها دارد؟
همه ژانرهای ادبیات به ما کمک می‌کند. به عنوان مثال کتاب« آن 23 نفر را نوشتم» که دستمایه‌ای برای ساخت فیلم سینمایی، تئاترهای مختلف و نمایش‌های رادیویی شد. ادبیات اسارت می‌تواند به‌خوبی به ژانرهای هنری و ادبی کمک کند.
موفق‌ترین رمان اسارت در بین رمان‌های جهان را کدام می‌دانید؟
کتاب خاطرات «خانه مردگان» اثر داستایوفسکی یکی از بهترین رمان‌های اسارت است. او این کتاب را در زمانی که زندانی بود نوشت. ویکتور فرانکل، روانپزشک لهستانی نیز کتاب خوبی در مورد اردوگاه‌های کار اجباری نوشت که این کتاب یکی از بهترین کتاب‌ها در حوزه روانشناسی اسارت است که به زبان‌های مختلف ترجمه شده است و در کشور ما با عنوان «در جستجوی معنا» ترجمه و منتشر شد. فیلم‌های زیادی هم در مورد اسارت در کشورهای مختلف ساخته شده است که برخی از این فیلم‌ها خوب و حرفه‌ای نیستند چون از کسانی که اسیر بودند، تحقیق و نظرخواهی نشده است. به عنوان مثال در کشور ما فیلم «اخراجی‌ها» ساخته شد که بسیار سخیف است و اصلا واقعیت اسارت را منتقل نکرد. تولید آثار ادبی و هنری بیشتر در کشورهایی صورت گرفته که مورد هجوم واقع شدند.
برای حفظ ادبیات اسارت چه پیشنهادی دارید؟
بخش وسیعی از ادبیات اسارت در نامه‌های رد و بدل شده بین اسرا و خانواده‌هاست که می‌تواند زمینه‌ساز تولید ده‌ها کتاب شود. در سال‌های قبل مرتضی سرهنگی ابتکار جالبی کرد و حجم وسیعی بالغ بر 8000 نامه آزادگان را جمع آوری و اسکن و نگهداری کرد. برای رساله دکتری خود به چند هزار از این نامه‌ها دست پیدا کردم و آنها را بررسی و تحلیل محتوا کردم و به طرز عجیبی شگفت‌زده شدم. آن نامه‌ها را در چندین سرفصل با عناوینی از جمله عاشقانه‌ها، مادرانه‌ها، استقامت، کودکانه‌ها و فراق دسته‌بندی کردم. 30 موضوع انتخاب و نامه‌ها در ذیل آنها طبقه‌بندی شد. به‌شدت شوکه شدم؛ زمانی که اسیر بودم می‌دیدم که بقیه نامه می‌نویسند اما نمی‌دانستم چه می‌نویسند؟ از ۱۶ تا ۲۴ سالگی در اسارت بودم و شاهد بودم وقتی از طرف صلیب سرخ می‌آمدند همه ساعت‌ها نامه می‌نوشتند اما از محتوای آنها بی‌خبر بودم تا اینکه به‌خاطر تحقیقم در جریان محتوای نامه‌ها قرار گرفتم و موقع خواندن نامه‌ها نمی‌توانستم خودم را کنترل کنم و اشک می‌ریختم. در جلسه دفاع هم همه همراه من اشک می‌ریختند. اسیری به همسرش نوشته بود که دوستت دارم اما معلوم نیست آزاد شوم یا نه و اینکه چقدر طول بکشد اما وکالت می‌دهم که غیابی طلاق بگیری و به دنبال زندگیت بروی و همسر در پاسخ گفته بود که روی من چه حساب کردی هر چقدر طول بکشد من منتظر می‌مانم. برخی از نامه‌ها سفارش‌هایی در مورد تربیت فرزند بود که اسرا به همسر خود گفته بودند و نامه‌های رد و بدل شده بین اسرا و فرزندانشان هم خواندنی و سرشار از عقاید محکم و راسخ و عواطف است. چاپ کتاب بر گرفته از این نامه‌ها بسیار مفید و خواندنی است که به حفظ ادبیات پایداری هم کمک می‌کند.
پنجشنبه ۲۶ مرداد ۱۴۰۲ - ۰۸:۰۰
نظر شما