آینده‌پژوهی صنعت نشر چه اهمیتی دارد و به نظر شما سناریوهای پیش روی این صنعت چیست؟
شریفی: پیچیدگی‌های روزافزون محیطی و پویایی آن موجب شده، روش‌های برنامه‌ریزی با یک ناکارآمدی مواجه شوند؛ بنابراین آینده‌پژوهی را برجسته‌تر و ویژه‌تر کرده و اهمیت آن را افزایش داده است. در یک تعریف ساده، «آینده‌پژوهی علم و هنر کشف آینده برای شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا عنوان شده است.» در این تعریف، سه مولفه وجود دارد: نخست اینکه آینده‌پژوهی تنها یک علم نیست؛ بلکه شناخت براساس روند داده‌های گذشته است؛ دوم، شناسایی سیگنال‌ تغییرات و وضعیت محتمل و قابل رخ دادن در آینده است. مولفه اصلی و تاثیرگذار سوم نیز شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا است.

آینده‌پژوهی به دنبال این است که پا از پیش‌بینی و کشف آینده فراتر بگذارد و به شکل بخشیدن بر آینده تاکید کند. دو رویکرد اساسی در علم آینده‌پژوهی وجود دارد. رویکرد نخست رویکرد پیش‌بینی کردن است؛ یعنی به دنبال آینده است، نه صرفا به دنبال پیشگویی. رویکرد دوم؛ آینده‌نگاری است که پارادایم اصلی شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا است و آنچه در قبال آینده مهم است تعالی آن است نه پیش‌بینی آن.

یک سری مسائل در بحث نشر وجود دارد؛ به‌عنوان مثال کاهش شمارگان کتاب که طی سال‌های مختلف در صنعت نشر اتفاق افتاده است، آمارهای کنونی نشان‌‌دهنده کاهش شمارگان کتاب‌، کاهش سرانه مطالعه و در مجموع کم شدن رمق کتاب و کتابخوانی در کشور است. مشکل دیگری که وجود دارد، بحث رشد کتاب‌های الکترونیکی است که بر کتاب‌های فیزیکی تاثیر گذاشته و افزایش تعداد ناشران را بیشتر از حد استاندارد کرده است. یعنی تعداد ناشران با تعداد کتاب‌فروشی‌ها و عرضه‌کنندگان صنعت نشر قابل مقایسه نیست. گران شدن مواد اولیه، گران شدن واردات آن‌ها و وابسته بودن این صنعت به مواد اولیه مثل کاغذ و دیگر عوامل چاپی، کم‌شدن سرانه مطالعه و کم‌شدن اقبال مردم به کتاب مسائلی است که در صنعت نشر با آن مواجه هستیم.

در ادبیات آینده‌پژوهی چهار محرک وجود دارد: افزایش رقابت، افزایش محدودیت‌ها بر هزینه بخش عمومی، افزایش پیچیدگی و افزایش اهمیت توانمندی در زمینه علم و تکنولوژی. با توجه به این محرک‌ها و اهمیت بحث کتاب و مطالعه، صنعت نشر نیز نیاز دارد که آینده‌پژوهی را در آن بررسی کنیم.

پژوهش «آینده‌پژوهی در صنعت نشر در ایران به منظور طراحی و تهیه سناریوهای پیش روی این صنعت» را در دوره دکتری انجام دادم. در این پژوهش همه ناشران به تفکیک دخیل بودند.

براساس نتایج این پژوهش، چهار حالت یا چهار سناریو با عنوان سناریوهای آینده صنعت نشر انتخاب شدند حالت نخست تحریم شدید اقتصادی همراه با دخالت سیاسی در محیط نشر؛ سناریوی دوم، تحریم شدید اقتصادی و نبود دخالت سیاسی؛ سناریوی سوم، برداشته شدن تحریم ها همراه با دخالت های سیاسی در محیط نشر؛ سناریو چهارم، برداشته شدن تحریم‌ها و نبود دخالت‌های سیاسی بود که هرکدام از این‌ها بر مبنای صحبت‌هایی که دست‌اندرکاران این حوزه داشتند و مصاحبه‌هایی که در ابتدای کار بود نوشته شدند.

زینعلی: سال 1394 پژوهشی با توجه به افق سال ۱۴۰۴ انجام دادم. در آن پژوهش، سناریوهای صنعت نشر را بررسی کردم. همه علاقه‌مندان به مقوله آینده‌پژوهی می‌دانند که سال ۱۴۰۴ هم برای ایران و هم در دنیا سال به خصوصی در آینده‌پژوهی است؛ چراکه این سال در کشور چشم‌انداز ملی وجود دارد و برنامه جامع علمی کشور بر‌اساس سال ۱۴۰۴ است. راهبرد در سند ۱۴۰۴ این بود که در بسیاری از صنایع، در منطقه حرف اول را بزنیم و در صنعت نشر نیز این‌گونه برنامه‌ریزی شده است.

در دنیا نیز به همین صورت است؛ یعنی تغییر و تحولات زیادی تا سال ۲۰۲۵ رخ خواهد داد که  این سال را به نقطه عطفی تبدیل می‌کند. من ناشری هستم که سال‌های زیادی را در صنعت نشر تجربه دارم. تز دکترای من بررسی چالش های صنعت نشر کتاب‌های دانشگاهی بود؛ اما سناریوهایی که بررسی کردم مربوط به کل صنعت نشر ایران بود.

یکی از مسائل و مشکلاتی که همیشه وجود داشته ورود فناوری‌‌های جدید، قبل از فرهنگ‌سازی مناسب آن و حتی فناوری‌های پیش از آن است. در سال‌های اخیر فناوری‌های زیادی وارد کشور شده و اکنون نیز بلاک‌چین مطرح شده است. اما فناوری قبلی هنوز فرهنگ‌سازی نشده است و امروز شاهد ورود فناوری‌های جدیدی همچون: بلاک‌چین هستیم و این مشکل همچنان وجود دارد. معتقدم باید پژوهش‌هایی در این زمینه صورت بگیرد تا راه را هموار کند.

آینده‌پژوهی در بسیاری کشورها از سال‌ها قبل به‌اصطلاح جا افتاده است. متاسفانه در صنایع مختلف از نظر آینده‌پژوهی بسیار فقیر هستیم و سرمایه‌گذاری هم نمی‎‌شود.

باید بدانیم، به کدام جهت می‌رویم و چه اتفاقی در حال رخ دادن است، اما چگونه باید خود را برای آن آماده کنیم؟ گاندی می‌گوید: «هر تغییری که اتفاق می‌افتد ممکن است شما هم جزو آن تغییر باشید.» یعنی وقتی قرار است تغییری در دنیا اتفاق بیفتد، باید سعی کنیم جزئی از آن تغییر باشیم و اگر جزو آن تغییر نباشیم اختیارمان به دست کسان دیگری می‌افتد که فناوری را وارد کرده‌اند. باید تغییرات را بومی‌سازی و خودمان را برای مواجهه با آن‌ها آماده کنیم.

اگر افراد بخواهند در زندگی فردی، اجتماعی، در شغل و بقیه حوزه‌ها مثل صنعت نشر و کتاب باقی بمانند، باید تغییراتی در این صنعت ایجاد کنند و این تغییرات اهمیتش بیش از هر زمان دیگری است. در صنعت نشر، ارکان مختلفی داریم: از ایده‌ای که برای تولید کتاب شکل می‌گیرد تا کتابی که نوشته می‌شود، بخش چاپ، بخش فروش و بنگاه نشری که در این بین وجود دارد.  در آینده‌پژوهی می‌توانیم بر روی هرکدام از این قسمت‌ها ساعت‌ها بحث کنیم. نویسنده‌های آینده چگونه نویسندگانی خواهند بود؟ مترجمان آینده چگونه خواهند بود؟ کتاب‌های صنعت نشر چه تغییراتی خواهند کرد؟ پخش و فروش چه تغییر و تحولاتی را به خود خواهد دید و... . اما به‌طور کلی در صنعت نشر دو دسته عوامل تاثیر گذار داریم.

درباره تحولات صنعت نشر و زمينه‌هاي مختلف آن چه نظری داريد و آينده‌ نزديک صنعت نشر را چگونه مي‌بينيد؟
زینعلی: وقتی صنعت نشر ـ در ایران ـ با آمدن کتاب‌های الکترونیک دچار تغییر و تحول شد، خیلی‌ها گفتند تا دو یا سه سال بعد، نشر کاغذی از بین می‌رود، چند سال هم گذشته، اما اتفاق خاصی رخ نداده است. آمار انجمن ناشران آمریکا نشان می‌دهد ۱۱ درصد صنعت نشر، کتاب‌های الکترونیک است و مابقی آن متعلق به نشر کاغذی است.

متاسفانه در ایران مرکز مشخصی برای انتشار آمار در حوزه نشر وجود ندارد؛ البته خانه کتاب و ادبیات ایران درباره کتاب‌های کاغذی آمار خوبی ارائه می‌دهد، اما متاسفانه در حوزه کتاب‌های دیجیتال، هیچ آمار مستندی نداریم که بخواهیم به استناد آ‌ن‌ها صحبت کنیم. اما این آمار متعلق به سال ۹۸ است که از سوی یکی از موسسات به نام «نمافر» نشان می‌دهد ۶ درصد صنعت نشر، مربوط به نشر دیجیتال بوده است. امسال هم «استاتیسکا» آمارهایی منتشر کرده که نشان می‌دهد ۱۲ میلیون مصرف‌کننده نشر دیجیتال در این کشور وجود دارد که دو میلیون نفر ان‌ها قانونی و 10 میلیون نفر غیرقانونی هستند.

دو دسته عوامل داریم که بر صنعت نشر یا هر صنعت دیگری تأثیرگذار هستند. دسته‌ نخست از عوامل کلیدی به شمار مي‌روند؛ یعنی عواملی که به‌طور مستقیم بر صنعت نشر تأثیرگذار‌اند مثل: گران شدن کاغذ و زینک، تغییر رفتار مصرف‌کننده، ممیزی، کرونا و خیلی دیگر از چیزهایی که به شكل مستقیم بر روی صنعت نشر اثرگذار هستند.

دسته دیگر عواملی هستند که تاثیر غیرمستقیم بر صنعت نشر دارند و این عوامل عبارتند از: عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی. این دسته عوامل را معمولا عوامل پیشران می‌گویند که مستقیم بر صنعت نشر تأثیر نمی‌گذارند. مثلا: اگر قیمت کاغذ بالا برود، در صنعت نشر اثر مستقیم دارد. يا مثل یارانه‌ای که اگر سیاست‌گذار آن را به درستی توزیع نکند، غیرمستقیم بر صنعت نشر اثرگذار خواهد بود.

صحبت‌های من به استناد پژوهش‌هایی است که انجام دادم. مجموعه این عوامل را بررسی کردم و هدفم این بود که اگر می‌خواهیم سناریو بنویسیم، سناریو باید عوامل مهم و تاثیرگذار را شامل شود.

براساس عوامل توسعه و توسعه‌نیافتگی‌ فرهنگی و اجتماعی چهار سناریو به دست آوردیم که با استفاده از آن، می‌توانستیم آينده را برای سال ۱۴۰۴ پیش‌بینی کنیم و به اين نتيجه برسيم كه در آینده ممکن است کتاب‌های جدید، به شکل‌های مختلف در راه باشند؛ بنابراین به مجموعه آن‌ها، نشر الکترونیک و دیجیتال می‌گوییم.

سناریوی نخست این است که فناوری‌های فناور و نشر الکترونیک نشر سنتی را دچار رکود کرده است اما توسعه فرهنگی و سیاسی رخ نداده است، در چنین حالتی نشر الکترونیک بر نشر سنتی غلبه کرده است و قاعدتاً شمارگان نشر سنتی پایین می‌آید. سناریوی دوم، گسترش نشر الکترونیک  همراه با رکود فرهنگی اجتماعی است اگر این توسعه فرهنگی سیاسی اتفاق افتاده، اتفاقاتی که عرض کردم رخ خواهد داد. سناریوی سوم، غالب بودن نشر سنتی همراه با رکود فرهنگی و سیاسی و سناریوی چهارم غالب بودن نشر سنتی به همراه توسعه فرهنگی و سیاسی است. این‌ها سناریوهایي محتمل است اما نمی‌توانیم با اطمینان بگوییم که کدام یک از سناریوها اتفاق خواهد افتاد.
 
به موازات تغيير و تحولات نشر ديجيتال، نشر كاغذي نيز تحولاتي داشته است؟
زینعلی: دست‌اندرکاران نشر دیجیتال در دنیا و در ایران فعال هستند؛ اما از آن طرف، فعالان صنعت نشر کاغذی نیز فعالیت دارند. درگذشته، یکی از دلایل مخالفت مردم با چاپ، قطع شدن درختان براي توليد كاغذ بود. اما امروزه کاغذهایی آمده است که از جنگل‌های فرآوری شده تهیه می‌شود. يعني جنگل‌هایی کاشته می‎‌شود و از آن‌ها کاغذ تولید می‌‌شود و دوباره درخت کاشته می‎‌شود. جنس اين نوع كاغذها نيز سبک بوده و در اروپا بسيار رواج يافته‌اند.

اخيرا در حوزه چاپ کتاب‌های کاغذی، اختراعی انجام و خودپردازهای کتاب طراحی شده است. اين خودپردازهای کتاب، در چند قاره به‌شکل  آزمایشی در حال استفاده است؛ مثلا زمانی که دانشجو، کتابش را انتخاب می‌کند قطع کتاب و جلدش را نيز مشخص و  بعد از آن پول را پرداخت می‌کند و کتابش را تحویل می‌گیرد. حتي با اين روش، به افرادی که در ایستگاه‌های مترو منتظر هستند داستان‌های کوتاه تحویل می‌دهد تا در آن چند دقیقه یک داستان کوتاه بخوانند. اینکه نمی‌دانیم چه اتفاقی خواهد افتاد، دلیلش این است که دست‌اندرکاران صنعت چاپ منفعل ننشسته‌اند.

نقش فناوری‌‌های جديد در حوزه نشر چيست و چگونه اين عرصه با وجود اين تكنولوژي‌ها تغيير شكل مي‌دهد؟
زینعلی: غیر از نشر الکترونیک و نشر کاغذی، با فناوری‌‌هاي جدیدی نیز روبه‌رو هستیم که «مِتاوورس» و «بلاک‌چین» نمونه‌اي از آن‌هاست. این فناوری‌‌ها منشا تغییر و تحولات فناوری هستند که ممکن است شکل آموزش را در دنیا عوض کنند. یعنی ممکن است در آینده کتاب وجود نداشته باشد و شکل آموزش تغییر کند و ممکن است به شکل بازي، ای.آر و يا شكل‌هاي ديگر باشد.

با توجه به سناریو هایی که عرض کردم، اكنون زمان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی راهبردی در این حوزه گذشته است؛ باید هوشمندی در سیاست‌گذاری را جایگزین کنیم. سرعت تغییر و تحولات زیاد است، می‌گویند شما باید هوشمندی داشته باشید و تحولات صنعت نشر را هرروز، هرماه و هر سال رصد کنید و براساس آن برنامه‌ریزی و برنامه خود را هر چند وقت یک‌بار به‌روزرسانی کنید.

تغییرات توسعه‌گرا در حوزه نشر بسیار می‌تواند تاثیرگذار باشد؛ بنابراین به مرکزی که تغییر و تحولات را رصد و آمار را منتشر کند نیاز داريم و اگر به این فناوری‌ها توجه نكنيم و فرهنگ‌سازی  متناسب با آن را انجام ندهيم، آسیب آن به همه، ازجمله صنعت نشر خواهد رسید.

دانشگاه و دست‌‌اندرکاران صنعت نشر، باید برای نشر دیجیتال سیاست‌گذاری كرده و برای آن یک رشته ويژه مثل مدیریت نشر دیجیتال اختصاص دهند.  مدیریت نشر سال‌هاست در کشورهای توسعه‌یافته وجود دارد؛ بنابراین در این حوزه، دانشگاه‌ها می‌توانند برنامه‌ریزی کنند. یکی از مباحث و مشكلات موجود، پیوستن به کپی‌رایت جهانی است. این روزها فرصت مناسبی برای برنامه‌ریزی نسبت به آينده است.

پيشنهاد شما براي حركت به سوي مدل‌ها و سناريوهاي آينده صنعت نشر چيست و به نظر شما چگونه اين مسير بايد طي شود؟
زینعلی: حرکت به سمت مدل‌های جدید و فناوری برای استفاده از موج‌های جدید عرضه و تقاضا است؛ بنابراین برای همه ناشران در درون این تغییرات و تحولات، فرصت‌های زیادی برای توليد و عرضه وجود دارد. به‌عنوان مثال با کمک هوش مصنوعی صحبت‌ها، مكتوب می‌شود؛ بنابراین یک نویسنده می‌تواند از اين فناوری برای نوشتن استفاده کند؛ یا مثلا فناوری برای ویراستاری  به‌شیوه خودکار، نمونه‌گیری می‌کند. پیش‌تر زمانی که می‌خواستیم برای کتاب تبلیغات انجام دهیم، کتاب و بروشور آن را برای کتاب‌فروشی‌ها پُست می‌کردیم. اما اکنون می‌توان کتابی که چاپ می‎‌شود را در فضای مجازی تبلیغ  و در زمانی کوتاه، به هزاران نفر ارائه کرد؛ بنابراین همه دست‌اندرکاران صنعت نشر می‌توانند برای این فناوری‌ها برنامه‌ریزی کنند و فرصت‌هایی که در دل این فناوری‌ها وجود دارد را شناسایی و از آن به بهترین شکل استفاده کنند.