به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل خلیج فارس»، نوشته‌ دکتر حمید زارعی، استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، دربردارنده‌ مطالعاتی علمی و میدانی مرتبط با بندرهای نای‌بند، عسلویه، سیراف، کنگان و دَیر است. این کتاب در چهار فصل به معرفی و بررسی باستان‌شناختی مناطق یادشده می‌پردازد و مواد فرهنگی و تاریخی به‌دست آمده را شناسایی و بررسی می‌کند. این اثر آگاهی‌های جامعی را در اختیار خواننده‌ علاقه‌مند به چنین مباحثی قرار می‌دهد.

برای پی بردن به اهمیت علمی و تحقیقی کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل خلیج فارس» کافی‌ است اشاره کنیم که تا پیش از چاپ این اثر آگاهی‌ها درباره‌ باستان‌شناسی بنادر عسلویه، سیراف، کنگان و دَیر در ساحل خلیج فارس محدود به مطالعاتی بود که در سال 1311 شمسی توسط «سر اورل اشتاین»، باستان‌شناس انگلیسی، انجام گرفته بود. حمید زارعی، نویسنده‌ کتاب، در مقدمه‌ اثر خود اشاره می‌کند که اشتاین در آن سال ضمن بررسی بخش‌هایی از جنوب شرقی ایران موفق شده بود بقایای باستانی بندر سیراف را شناسایی و از محوطه‌هایی در آن محدوده بازدید کند. هر چند پس از مطالعات اشتاین کاوش‌های باستان‌شناسی کم‌شماری در آن گستره انجام گرفت اما تحقیق کنونی (کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل خلیج فارس») نخستین کار علمی بعد از انقلاب اسلامی است.

حمید زارعی، نویسنده‌ و محقق کتاب، از صلاحیت علمی برای انجام چنین کار ارزنده و مهمی برخوردار است. او دارای فوق دکترای تخصصی باستان‌شناسی خلیج فارس و جزو انگشت‌شمار باستان‌شناسانی است که حوزه‌ مطالعاتی خود را به خلیج فارس اختصاص داده است. پیش از این کتاب نیز پنج اثر دیگر از او درباره‌ی باستان‌شناسی خلیج فارس منتشر شده است. بدین‌گونه محقق اثر با محدوده و گستره‌ حوزه‌ مطالعاتی خود آشنایی علمی دارد.

کوشش زارعی در کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل خلیج فارس» نه تنها تمرکز بر ثبت بناها و محوطه‌های آن محدوده بوده، بلکه اهدافی مانند شناخت ساختار و پراکندگی و وسعت استقرارها در دوره‌های ساسانی و اسلامی در این منطقه و شناخت و آگاهی از کارکردهای اقتصادی محوطه‌ها نیز بوده است. این کار با ارائه‌ی تحقیقی میدانی و منسجم انجام شده است.

نویسنده در مقدمه‎‌ کتاب یادآور می‌شود که در پژوهش خود، در آغاز، از نقشه‌های توپوگرافی منطقه و تصاویر ماهواره‌ای استفاده کرده است تا به دریافتی از عوارض زمین‌شناختی و هم‌چنین منابع زیست‌محیطی محدوده‌ی پژوهشی خود دست پیدا کند. در این مرحله از تحقیق، توجه به موقعیت جغرافیایی، ابعاد و ارتفاع از سطح دریا و عواملی مانند: پوشش گیاهی و شرایط آب‌وهوایی مورد توجه قرار گرفته است؛ ضمن آن که نمونه‌برداری‌ها برای شناسایی محوطه‌ها انجام گرفته است. این کار، آن‌گونه که زارعی در پیشگفتار کتاب یادآور شده است، به روش پیمایشی فشرده و با کمک گرفتن از افراد بومی بوده است. چنین کاری به شناخت کارکرد، قدمت و روند تجدید استقرارها انجامیده است.

کار میدانی، بخش دیگر برای به سرانجام رساندن این تحقیق علمی بوده است. با این همه زارعی اشاره می‌کند که به‌سبب جغرافیای خاص منطقه و شرایط زیست‌محیطی، در پاره‌ای مناطق از روش فشرده (نه بررسی‌های گسترده) بهره گرفته است. این کار بدان‌جا انجامیده است که استقرارها با توجه به الگوی شکل زمین، خاک، پوشش گیاهی، منابع آبی و مواردی از این دست، شناسایی و مطالعه شوند.
بخش دیگر تحقیق زارعی در کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل خلیج فارس» بازنگری دوباره‌ بندر سیراف بوده است. این محدوده شامل بندرهای نای‌بند، عسلویه، سیراف، کنگان و دَیر بوده است. در این کار، نخست محوطه‌های دوران ساسانی و اسلامی با توجه به روش تطبیقی و مقایسه‌ای مورد گاهنگاری قرار گرفته و سپس پیوندهای فرهنگی آن مناطق با نواحی مجاور بررسی و مطالعه شده است.

زارعی در مقدمه‌ کتاب به این نکته توجه می‌دهد که کرانه‌ها و سواحل مناطق بررسی شده دارای ویژگی‌های متفاوتی هستند. طبعا این ویژگی‌ها تاثیر مهمی در ایجاد استقرارها و حیات اقتصادی و اجتماعی آن گستره داشته است. نویسنده سپس با اشاره‌ای پیش‌زمینه‌ای، چنان ویژگی‌هایی را برشمرده تا خواننده آمادگی ذهنی برای مطالعه‌ی گسترده‌تر موضوع، هنگام خواندن بخش‌های کتاب داشته باشد. جالب توجه است که محوطه‌های ساحلی مورد بررسی نویسنده، همگی گستره‌ای نسبتا بزرگ با مواد فرهنگی بسیار غنی هستند و سفال‌ها، تکه‌های شیشه‌ای، فلز و اشیاء دیگر از آن به‌دست آمده است؛ به همین‌گونه به آب‌انبارهای روباز یا گنبدی بررسی شده باید اشاره کرد. این تحقیق میدانی منجر به بازشناسی دو قلعه در ارتفاعات صخره‌ای سیراف و قلعه بردستان و شناسایی یک قلعه‌ی خشتی در دشت ساحلی تنبک شده است. این دستاورد مهمی برای محقق کتاب می‌تواند شناخته شود. ضمن آن‌که در طی بررسی‌های میدانی گورهای سنگی‌ای نیز در سیراف بازشناسی شده است. بازشناسی بناهای مذهبی مسجد بردستان و توصیف آن، از دیگر کارهایی است که نویسنده بدان پرداخته است.

در بررسی باستان‌شناسی زارعی از منطقه‌ ساحلی خلیج فارس، شناسایی مواد فرهنگی (مانند سفال‌ها، شیشه‌ها و فلزها) از دیگر کارهای انجام گرفته بوده است. درخور توجه است که کهن‌ترین محوطه‌ی ثبت شده‌ی آن محدوده، مربوط به دوره‌ی پارینه‌سنگی است. باقی محوطه‌ها با دوران ساسانی و اسلامی ارتباط دارند. سفال‌هایی که در استقرار دوران اسلامی به‌دست آمده‌اند از سفال‌های شاخص اوایل اسلام است و شامل سفال‌های لعابدار با لعاب به رنگ آبی و فیروزه‌ای بوده‌اند.

بخش‌های کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل‌ خلیج فارس»
کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل خلیج فارس» به شیوه‌ای روش‌مند و علمی، در 4 بخش نوشته و تدوین شده است. بخش سوم، خود شامل چند زیر فصل مفصل است.

بخش نخست کتاب یادشده به «موقعیت طبیعی، جغرافیایی و بوم‌شناختی» منطقه اختصاص یافته است و همان‌گونه که از عنوان آن می‌توان دریافت، به بررسی مشخصات طبیعی و شرایط آب‌وهوایی گستره‌ی مطالعاتی (مناطق نای‌بند، عسلویه، سیراف، کنگان و دِیر) پرداخته شده است. افزون بر این‌که فصول بارش، منابع آب، ناهمواری‌ها و پوشش گیاهی منطقه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. این بخش از کتاب، کوتاه و در همان حد و اندازه‌ای است که برای شناخت زیست‌بوم منطقه و بررسی‌های باستان‌شناسی کفایت می‌کند.
بخش دوم کتاب مختص «جغرافیای تاریخی» منطقه است. در این بخش ِ کم‌برگ افزون بر اشاره به جغرافیای تاریخی گستره‌ی مطالعاتی، به پیشینه‌ی مطالعات باستان‌شناسی پرداخته شده است.

بررسی‌های اصلی کتاب با بخش سوم آغاز می‌شود. این پاره از کتاب که «معرفی بناها و محوطه‌های باستانی» عنوان گرفته است، شامل چهار بخش مفصل است. در بخش نخست به «معرفی بناها و محوطه‌های باستانی بندر عسلویه» پرداخته شده است. در این بررسی ضمن اشاره به مختصات جغرافیایی بندر عسلویه و بندر تاریخی نای‌بند، مشخصات سفالینه‌های نای‌بند برشمرده شده و سفالینه‌های تل‌کوتی در روستای خره و تپه‌ بنود و سفالینه‌های به‌دست آمده در آن‌جا و نیز سازه‌های آبی آن محدوده و آب‌انبارها و برکه‌ها، با دقتی علمی، شناسی و مطالعه شده است.

پاره‌ دوم از بخش سوم کتاب اختصاص به «معرفی بناهای تاریخی بندر سیراف» دارد. در آغاز این بخش از کتاب خصوصیات جغرافیایی بندر سیراف مورد توجه قرار گرفته و جایگاه اقتصادی سیراف در قرون نخست تا پنجم قمری برشمرده شده است. سپس آثار و بناهای تاریخی بندر سیراف (شامل گورهای سنگی، دست‌کندها استودان‌ها، سیل‌بندها، آب‌انبارها) بررسی شده است. آنگاه از مسجد جامع سیراف، بازار، قورخانه، قلعه کهنه، مسجد امام‌حسن یاد شده و در پایان آگاهی‌های علمی از سفال‌های به‌دست‌آمده از گمانه‌زنی بندر سیراف ارائه شده است. بدین‌گونه خواننده با مواد فرهنگی و باستان‌شناسی آن بخش از ساحل خلیج فارس آشنا می‌شود.

پاره‌ سوم از بخش سوم کتاب ویژه‌ی «معرفی محوطه‌ها و بناهای تاریخی بندر کنگان» است. در این قسمت از کتاب نیز پس از معرفی منابع آبی و پوشش گیاهی و پیشینه‌ی تاریخی بندر کنگان، محوطه‌های پارینه‌سنگی تنبک، مجموعه‌ی سنگی تپه نصیر، سازه‌های آبی اختر، روستای میانلو، قلعه شیخ کنعانی و مشخصات سفالینه‌های تپه تنبک با خواننده‌ی کتاب درمیان گذاشته شده است.

پاره‌ چهارم بخش سوم اختصاص به «معرفی محوطه‌ها و بناهای تاریخی بندر دَیر» دارد. در این بخش نیز افزون بر یادکرد از جغرافیای بندر دیر و بخش مرکزی و دهستان‌های آن، آسیاب‌های روستای گتو و سفال‌های کشف شده در آن منطقه، آسیاب آبی دوراهک و آب‌انبار سرمستان و مسجد و قلعه‌ی بردستان یاد شده است و در ادامه محوطه‌ بُردو و سفال‌ها مورد توجه قرار گرفته است. از تل سوزو و محوطه‌ی تاریخی بتانه و چاه‌های جبرانی و قلعه زندان نیز آگاهی‌های بایسته‌ای ارائه شده است.

بخش چهارم کتاب اختصاص به «نتیجه‌گیری» مؤلف دارد. منابع و مآخذ نیز در ادامه برشمرده شده‌اند. کتاب یاد شده پیوستی با عنوان «مجموعه اشیاء بهمن زبیری بردستان» دارد و با نمایه پایان می‌پذیرد.

کتاب «بررسی باستان‌شناسی ساحل خلیج فارس؛ بنادر نای‌بند، عسلویه، سیراف، کنگان ودَیر» نوشته‌ دکتر حمید زارعی، از سوی انتشارات گنجینه‌ هنر با شمارگان هزار نسخه و با بهای 80 هزار تومان چاپ و به بازار کتاب عرضه شده است.