به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) کتاب «تئوری‌های استبداد» با زیر عنوان با تاکید بر زمینه‌های شکل‌گیری استبداد در ایران پیشاانقلاب اسلامی کتابی است به قلم محمد مهدی یوسفی که توسط انتشارات کلک زرین در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. همانطور که از عنوان اثر برمی‌آید این کتاب به دنبال بررسی و تحلیل ساخت خودکامه دولت در ایران پیشاانقلاب اسلامی است. نویسنده برای نیل به این مقصود کتاب خود را در چهار فصل اصلی و یک نتیجه‌گیری سامان داده است.

 علاوه بر بخش‌های اصلی این اثر، مقدمه آن به قلم جلال یوسفی به رشته تحریر درآمده است. مولف در این مقدمه به سراغ یکی از مشهورترین نظریات در مورد استبداد در ایران یعنی استبداد شرقی و شیوه تولید آسیایی می‌رود و به صورت اجمالی به بیان اندیشه‌های ویتفوگل در این راستا می‌پردازد. نویسنده در مقدمه تلاش کرده تا جای ممکن به شکل جامع و کوتاه به جنبه‌های مختلف نظریه استبداد شرقی را مورد توجه قرار دهد. محیط طبیعی جامعه آب سالار، قدرت استبدادی تام و غیرنیک‌خواه، الگوهای پیچیده تملک در جامعه آب سالار، ظهور و سقوط نظریه شیوه تولید آسیایی و تفاوت استبداد در شرق و دیکتاتوری در غرب از جمله این موضوعات هستند.

در قسمتی از کتاب می‌خوانیم: «در خصوص ویژگی‌های خاص شکل‌گیری استبداد در ایران و این که آیا این مسئله شبیه دیگر مناطق هم هست یا نه؟ باید اشاره شود که به طور کلی منطقه خاورمیانه حائز اهمیت است که کشورهایی مثل ایران را در برمی‌گیرد و محدوده‌ای که استبداد شرقی در آن خیلی اهمیت دارد. البته این مسئله در خاورمیانه پررنگ‌تر است، هرچند ممکن است در بخش‌های دیگری هم داشته باشیم اما نوع آن‌ها متفاوت است. در جوامعی مثل ما دو نهاد بیشتر نداریم. یکی دولت و دیگری خانواده، در صورتی که در جوامع دیگر شرایط استراتژیک باعت شده بیشتر نهادهای اجتماعی اهمیت پیدا کنند خصوصا نهادهای عمومی و مدنی خیلی قدرتمند باشند نسبت به جوامعی مثل ما. به هر حال این ویژگی باعث شده استبداد در جوامع شرقی پررنگ‌تر شود.»

پس از این مقدمه طولانی، نویسنده بخش نخست کتاب خود را به رویکرد تحلیلی مارکسیستی اختصاص داده است. او ابتدا به سراغ کارل مارکس می‌رود و استبداد شرقی را در اندیشه او دنبال می‌کند. در ادامه به آرای کارل آگوست ویتفوگل می‌پردازد و در انتها نیز آرای پنج نفر از ایران‌شناسان روس را که از مارکسیستان سنتی بودند و به مطالعه دولت خودکامه در ایران پرداخته‌اند مورد توجه قرار می‌دهد. این متفکران در پی انطباق تاریخ ایران از پیش از اسلام تا پس از آن همراه با معیارهای طبقه‌بندی تاریخی مارکس بوده‌اند.

نویسنده برای بخش دوم کتاب خود عنوان رویکرد تحلیلی استبداد ایرانی را برگزیده است. او در این مسیر، فصل نخست این بخش را به آرای یرواند آبراهامیان اختصاص داده است و به سراغ نظریه جامعه پراکنده متخاصم او می‌رود. در این بخش می‌خوانیم: «آبراهامیان در راستای تئوری خود در باب جامعه پراکنده متخاصم در ایران قرن نوزدهم با استناد به سخنان مورگان شوستر مستشار آمریکایی بیان داشته است که در ایران به هیچ وجه یک نظام کارآمد مالیاتی که براساس آن بتوان ارزیابی کامل یا حتی ناقصی در خصوص منابع درآمدهای داخلی انجام داد و دولت بتواند برای تامین مخارج‌اش به آن اتکا کند، وجود ندارد». پس از آبراهامیان نویسنده به آرای محمد علی همایون کاتوزیان می‌پردازد و فصل پایانی این بخش را به اندیشه‌های ا.اس.ک.لمبتون و نظریه شاه بزرگ مالک، اختصاص داده است.

بخش سوم کتاب با عنوان رویکرد پاتریمونیال با بیان اندیشه‌های ماکس وبر آغاز می‌شود. در فصل نخست این بخش می‌خوانیم: «پاتریمونیالیسم رایج‌ترین صورت حاکمیت سنتی است، نزدیکی‌اش با بوروکراسی در این است که آن نیز منافی استثناست و نهادی مستمر است. با این تفاوت که هنجاری را که مرجع قرار می‌دهد نیز فاقد عنصر عقلانی و فنی است، بلکه محتوایی ملموس دارد که همان اعتبار سنت به عنوان یک اصل عدول ناپذیر به دلیل رسم موجود است. مایه وحدت آن نه یک قانون اساسی بلکه شخص سرور و حاکم است که دیروز ابدی را تداوم می‌بخشد.» علاوه بر وبر نویسنده فصل دیگری از این بخش را به آرای احمد اشرف و شیوه تولید روستایی و ایلیاتی او اختصاص داده است.

نویسنده در بخش چهارم به سراغ یک نظریه مشهور در کشورهای در حال توسعه متکی به نفت یعنی رویکرد تحلیلی دولت رانتیر رفته و بخش پنجم و پایانی کتاب را که شامل فصل دهم با عنوان خودکامگی و شخصیت استبدادی می‌شود، به نتیجه‌گیری و تحلیل و بررسی اختصاص داده است. در قسمتی از این بخش می‌خوانیم: «یک سیستم در طول زمان برای ایجاد رشد و نمو خود به نقدپذیری، تساهل و مسئولیت و پاسخ‌گویی نیازمند است. برای این که سیستم دچار فساد و از هم پاشیدگی نگردد مدام نیاز به نقد خود دارد اما ما در ایران شاهد بوده‌ایم که ایرانیان در طول تاریخ مدام دست به ایجاد ساختار زده‌اند اما هرگز نتوانسته‌اند یک سیستم ثابت و پایدار ایجاد کنند.»

کتاب «تئوری‌های استبداد؛ با تاکید بر زمینه‌های شکل‌گیری استبداد در ایران پیشا انقلاب اسلامی» به قلم محمد مهدی یوسفی در 212 صفحه، شمارگان 1200 نسخه و قیمت 75 هزار تومان توسط انتشارات کلک زرین منتشر شده است.