به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در خراسان رضوی، قدم زدن بینِ غرفه‌ها و سالن‌های مختلف مصلای امام خمینی (ره) و دیدن کتاب‌های رنگارنگ با جلدهای جدید و براق، تجربه لذت‌بخش همجواری با پدیدآورندگان، تب‌وتاب تخفیف قیمت‌ها، عرضه تازه‌های نشر، دیدار با مترجمان، ناشران و نویسندگان، برنامه‌های جنبی نظیرِ رونمایی، نقد و بررسی‌ کتاب‌ها، تنها بخشی از مهمترین جاذبه‌های نمایشگاه سالیانه کتاب تهران هستند که در بهار هر سال خیلِ اهالی قلم‌ و اندیشه و دوستداران کتاب را از سراسر کشور گرد هم جمع می‌کند.
 
تاثیر برگزاری نمایشگاه کتاب بر اکوسیستم کتابخوانی بر کسی پوشیده نیست؛ این رویداد بزرگ فرهنگی همواره موجب نهادینه کردن فرهنگ مطالعه، معرفی آداب و رسوم اقوام مختلف، آشتی و اُنس مردم با کتاب و به‌نوعی ارتقا فرهنگ عمومی بوده‌ است، اما امسال که به خاطر شیوع ویروس کووید ۱۹، نمایشگاه کتاب در اردیبهشت‌ماه 99 لغو شد و حالا که چند ماهی بیشتر به اردیبهشت‌ماه 1400 و موعد هر ساله‌ی این نمایشگاه نمانده، مسئولین امر با تدبیری جدید، سعی در احیای نمایشگاه کتاب با پوشش مجازی دارند. اصرار به بقای نمایشگاه کتاب حتی به قیمت مجازی آن در میان اهالی کتاب، موافقان و مخالفان خود را دارد؛ اما حالا ما با پدیده اکران مجازی کتاب روبه‌رو هستیم.
 
در حالی که مدیران و مسئولان به برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب اصرار دارند و دیروز هم به‌جای قیچی، کلیک افتتاح آن زده شد، تعدادی از اهالی‌ کتاب در خراسان، معتقدند که برگزاری این رویداد به صورت مجازی، چندان ضروری به‌نظر نمی‌رسید و می‌گویند می‌شد تامل کرد تا شرایط برگزاری حضوری نمایشگاه فراهم شود، آن وقت دست به کار برگزاری آن شد. برخی دیگر نیز با تحسین و تمجید از این حرکت، آن را تنها راه موجود برای کاستن از بخشی از مشکلات حوزه نشر کتاب در کشور، در شرایط فعلی می‌دانند.
 
نمایشگاه مجازی کتاب، ایده‌ای کاربردی نیست
سعید تشکری نویسنده نام‌آشنای خراسانی در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا با اشاره به بیماری کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن می‌گوید: وقتی محیط به ما ضربه‌ای می‌زند و ما را تغییر می‌دهد، ابتدا بلاتکلیف هستیم، اما کم‌کم کارِ اشتباه‌مان تبدیل به منطق و بعد عادت می‌شود؛ سال‌هاست که ناشران رفتار خود را در نمایشگاه، بر اساس فروش تنظیم کرده‌اند و درست به‌همین علت من برخلاف علاقه‌مندی ناشران، هیچ‌گاه حاضر به شرکت در نمایشگاه کتاب تهران نشدم، زیرا این جریان در درون خود یک سناریو دارد تا از منزلت ناشر بکاهد و او را تبدیل به کتاب‌فروش کند.
 
این منتقد ادبی ادامه می‌دهد: ما هر ساله در نمایشگاه کتاب شاهد هستیم که فضای فروش در اختیار ناشر قرار می‌گیرد و خود ناشر تبلیغ کتاب و توزیع آن را به‌عهده می‌گیرد و این‌گونه عرصه رقابت برای کتابفروش تنگ می‌شود و به‌مرور آن‌ها از بین می‌روند.
 
تشکری، نمایشگاه مجازی کتاب را یک پدیده غیرکاربردی می‌داند و اظهار می‌کند: این‌ کار از اساس اشتباه و برگزاری و عدم برگزاری آن، هیچ فرقی با هم ندارند. این نمایشگاه استفاده نامطلوب از شرایط سخت است چراکه بعد از رخت بستن کرونا از کشور خواهید دید که جشنواره‌ها، نشست‌های ادبی و همه‌ چیز ما مجازی خواهد شد، نظیر این روزها که تمام کانون‌های گفتگوهای فرهنگی و پاتوق‌های هنری ویران شده‌اند؛ ما زمانی به خودمان می‌آییم که خواهیم دید به این اتفاق تن داده‌ایم.
 
این مدرس حوزه ادبیات داستانی و نمایشی با اشاره به اینکه این روزها در تمام حوزه‌ها شاهد حضور جمعیت‌های مردمی هستیم اما پیشنهادها برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی تنها در حوزه فرهنگ و هنر عملی می‌شود و سهم هنرمندان همیشه نادیده گرفته می‌شود، اضافه می‌کند: من به حداقل‌ها راضی نیستم و نگاه حداقلی و قطره‌چکانی ندارم؛ تمام مناسبات اجتماعی با رعایت پروتکل‌ها در حال انجام است اما به حوزه فرهنگ و هنر و کتاب که می‌رسد، جلوی آن گرفته می‌شود. اینطور به نظر می‌رسد کسی به دنبال راه‌حل نیست. چراکه نمایشگاه کتاب یک نهاد اجتماعی است که افراد فرهیخته و آگاه به آن پا می‌گذارند و مطمئنا خود را موظف به رعایت پروتکل‌ها می‌کنند.
 

 

مجبوریم به نمایشگاه مجازی کتاب اکتفا کنیم
اما حجت‌الاسلام علی شاملو، مدیر موسسه کتابرسان و یکی از فعالان بخش خصوصی توزیع و ترویج کتاب در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا برگزاری نمایشگاه کتاب تهران را به‌صورت مجازی با توجه به محدودیت‌های کرونا، راهکار خوبی می‌داند و با بیان اینکه در حال حاضر چاره‌ای جز این کار نداریم، تاکید می‌کند: در شرایط کرونا و محدودیت‌های آن، مجبوریم به همین نمایشگاه مجازی کتاب اکتفا کنیم.
 
این فعال فرهنگی و حوزه کتاب و کتابخوانی البته شرطی هم برای برگزاری خوب نمایشگاه مجازی کتاب می‌گذارد و می‌گوید: متولیان برگزاری این نمایشگاه باید از ظرفیت رسانه‌ها برای بالا بردن هیجان‌ عمومی در سطح جامعه، نهایت بهره‌ را ببرند و با تبلیغات گسترده در ایام برگزاری این رویداد مجازی، هم‌زمان نشست‌ها و جلسات نقد و بررسی متنوع و آنلاین هم برگزار کنند.
 
شاملو ادامه می‌دهد: نمایشگاه مجازی کتاب تا حدودی می‌تواند جای نمایشگاه حضوری کتاب را پر کند، هرچند که هرگز این رویداد مجازی شور و هیجان سال‌های قبل را نخواهد داشت.

 
مدیر موسسه کتابرسان همچنین بن‌های خرید کتاب را یکی از عوامل تفاوت و تمایز نمایشگاه کتاب با فروشگاه‌های اینترنتی کتاب می‌داند و تصریح می‌کند: این بن‌ها عامل انگیزشی مهمی برای دانشجویان، اساتید، طلاب و دیگر گروه‌های اجتماعی در جامعه هستند. باید این عوامل انگیزشی بیشتری برای رونق و استقبال مردمی از نمایشگاه کتاب مجازی پیش بینی و اجرا شود.

هر رویدادی را که بهانه آن کتاب باشد، باید به فال‌ نیک گرفت
علی صُنعوی، مترجم هم در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا در خصوص برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب می‌گوید: هر رویداد و مناسبتی که به بهانه کتاب و به قصد رشد و بالا بردن سطح مطالعه‌ی عمومی برگزار شود را باید به فال‌ نیک گرفت.
 
وی با بیان اینکه برگزاری این رویداد به صورت مجازی، قرار است برای اولین‌بار در کشور صورت‌ گیرد، اضافه می‌کند: بنابراین ما از نحوه اجرای آن اطلاعات دقیقی نداریم پس تنها راه‌کار این است که ابتدا با بررسی کارشناسانه از تجربه سایر کشورها بهره‌ ببریم. چه بسا با این‌ کار به دستاورد بسیار مفیدی هم برسیم، در غیر این صورت احتمال شکست در آن افزایش پیدا می‌کند.

 
این مترجم با اشاره به اینکه هر ساله از مخاطبان پر و پا قرص نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بوده‌ است، بیان می‌کند: هر چند که نمایشگاه مجازی کتاب از ترافیک شهری و میان شهری می‌کاهد اما باید دید ترافیک شبکه‌ اینترنت کاربران ایرانی پاسخ‌گوی این رویداد مجازی خواهد بود یا خیر؟
 
صُنعوی می‌گوید: اگر قرار است این رویداد فرهنگی به‌صورت مجازی برگزار شود، باید برای آن بخش از جمعیت کشور که به اینترنت مناسبی دسترسی ندارند هم تمهیدی در نظر گرفته‌ شود؛ چون در صورت عدم توجه به این مسئله، عملا برگزاری چنین رویدادی بی‌فایده است.

نمایشگاه مجازی به روشن ماندن چراغ کتاب در کشور کمک می‌کند
محمد میرشاهی، روزنامه‌نگار و منتقد ادبی در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا هم نفسِ برگزاری این نمایشگاه را، ارتباط رودرروی مخاطبان و اهالی کتاب مانند ناشران، نویسندگان، مترجمان و... با یکدیگر می‌داند و می‌گوید: برگزاری این نمایشگاه به‌صورت مجازی از یک منظر تنها رفع‌ تکلیف است؛ به این خاطر که صورت مجازی این رویداد، به هیچ شکلی نمی‌تواند حق‌ مطلب را ادا کند و لذا دستاوردی نخواهد داشت؛ ولی اگر بخواهیم از منظر خوشبینانه به این اتفاق نگاه کنیم، برگزاری این رویداد به‌صورت مجازی، به فراموش نشدن کتاب و روشن ماندن چراغ آن کمک می‌کند.
 
این فعال فرهنگی برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را موازی‌کاری با فروشگاه‌های اینترنتی کتاب می‌داند و تاکید می‌کند: اگر قرار است این رویداد فرهنگی را در بستر مجازی برگزار کنیم، باید یک پلتفرم مشترک برای تمام ناشران تعریف شود و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم متولی آن باشد، تا به‌صورت یک ویترین مشترک و با پارتیشن‌بندی در اختیار همه قرار بگیرد و مردم هم با کلیک روی نام هر انتشاراتی وارد وب‌سایت آن ناشر شوند،؛ نه اینکه هر نشری به صورت اختصاصی به معرفی خود و فروش کتاب بپردازد.

 
میرشاهی با تاکید بر اینکه برگزاری این رویداد به‌صورت آنلاین نباید در سال‌های آینده ادامه داشته باشد، اضافه می‌کند: امیدوارم این رویداد مجازی که قطعا منجر به کاهش هزینه‌ها می‌شود، تبدیل به بدعت نامبارک و مستمری نشود.
 
وی ادامه می‌دهد: حال و هوای نمایشگاه و پیمایش‌هایی که در طول نمایشگاه فیزیکی کتاب انجام می‌شود، فرصتی مغتنمی است که روح آدم را غنی می‌کند و نباید از خاطر ببریم که نمایشگاه‌گردی یک‌جور آیین ماندگار برای دوست‌داران کتاب است.

برگزاری حضوری نمایشگاه کتاب را بیشتر می‌پسندم
حمیدرضا سهیلی، نویسنده مشهدی هم در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا تاخیر در برگزاری حضوریِ نمایشگاه کتاب تهران را معقولانه‌تر از برگزاری مجازی آن می‌داند و می‌گوید: نمایشگاه مجازی کتاب یک شوخی بزرگ است.
 
وی ادامه می‌دهد: برگزاری چنین نمایشگاهی که بوی کاغذ، رنگ جلدهای کتاب، شور و شوق، هیجان و سر و صدای بازدیدکنندگان در آن نباشد، نمایشگاه نیست؛ بلکه یک شوخی بزرگ است.
 
این نویسنده و نمایشنامه‌نویس بیان می‌کند: کتاب بهترین دوست آدم است، اما نمایشگاه مجازی کتاب، شبیه یک دوست مجازی است که نمی‌توان به آن‌ تکیه کرد و با آن صمیمی شد، فقط می‌توان لحظه‌ای با تردید کنارش بود و زود فراموش‌اش کرد.

 
سهیلی تاکید می‌کند: مجاز همیشه جایز نیست، آن هم برای کتاب که باید واقعی باشد تا ورق بخورد، انتخاب شود و سپس خرید آن صورت بگیرد. من همچنان که به خواندن‌ کتاب‌های الکترونیک عادت نکرده و نمی‌کنم، نمایشگاه مجازی کتاب را هم نمی‌پسندم.
 
وی با اشاره به محدودیت‌های کرونا و منتفی شدن امکان برگزاری نمایشگاه حضوری کتاب تهران می‌گوید: حال اگر اجباری در کار است و کرونا امکانِ بودن با کتاب را ناممکن کرده است، بهتر بود که برگزاری نمایشگاه را به زمان مناسب دیگری منتقل می‌کردیم.
 
نمایشگاه کتاب باید همان شکل حضوری‌اش را حفظ کند
محسن مدیرشانه‌چی از فعالان صنعت نشر خراسان و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا می‌گوید: نمایشگاه کتاب همواره بهترین موقعیت برای تبادل‌ نظر مترجمان، ناشران، ویراستاران و نویسندگان بوده است.
 
وی ادامه می‌دهد: سابقه حضور انبوه مخاطبان در کنارِ ناشران و نویسندگان و تبادل نظر آن‌ها در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، مبین الگویی مطلوب از عرضه و فروش بوده است؛ هرچند که ماهیت و هدف نمایشگاه کتاب ما از نمونه مرسوم و مشابه آن در غرب دور شده است، اما اتفاقا این الگو در دنیا مورد توجه قرار گرفته است؛ چرا که هرساله در این مدل برگزاری همه ازجمله ناشران، فروشندگان و نیز خریداران نفع می‌برند.
 
این نویسنده و مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه در مقطع کنونی ضرورتی برای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران احساس نمی‌شد، تاکید می‌کند: به نظرم نمایشگاه کتاب باید همان شکل حضوری‌اش را حفظ کند.

 
مدیرشانه‌چی ادامه می‌دهد: کنفرانس‌ها، سخنرانی‌ها و جلسات نقد کتاب بعد از رفتن کرونا هم می‌تواند شکل مجازی‌اش را حفظ کند، اما در خصوص نمایشگاه کتاب این‌طور نیست؛ در این رویداد فرهنگی، آنچه مهم است، دیدار و ورق‌ زدن کتاب‌ها و تبادل‌نظر با کتاب‌فروش‌ها، و ملاقات با ناشران و نویسندگان است.
 
وی تصریح می‌کند: برگزاری این رویداد به‌صورت مجازی اصلا جایگزین مطلوبی برای نمایشگاه کتاب نخواهد بود و تمهید خوبی نیست.

 
خاطرمان هست که هر سال در ایام برگزاری نمایشگاه کتاب تهران (و نیز نمایشگاه‌های استانی کتاب)، تعارضاتی میان کتاب‌فروشی‌ها و دست‌اندرکاران این نمایشگاه‌ها وجود داشت؛ از این بابت که فروشگاهی شدنِ نمایشگاه کتاب، موجب نمایشگاهی شدن کتاب‌فروشی‌ها می‌شود به این علت که فروش در نمایشگاه‌‌کتاب، بازار کتاب‌فروشی‌ها را تا چند ماه راکد می‌کند. برخی نیز از اثرگذاری مثبت نمایشگاه کتاب بر رونق کتاب‌فروشی‌ها می‌گویند. در هر حال رسالت نمایشگاه‌های کتاب در تمام دنیا گرد هم‌ آمدن و ملاقات اهالی ‌قلم و دست‌اندرکاران کتاب است و لذا خرید و فروش در آن نباید در درجه اول اولویت‌ها باشد. اما برنامه‌های جنبی نظیر جشن امضای کتاب و جلسات نقد و بررسی در حاشیه نمایشگاه‌های حضوری کتاب در ایران، همواره باعث پرنگ شدن جنبه فرهنگی این نمایشگاه در کنار جنبه تجاری آن داشت، سوالی که حالا باید منتظر ماند و دید در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب برای آن چه تدبیری اندیشیده شده است؟
 
ناشران و کتاب‌فروشی‌ها در فروشگاه‌های اینترنتی خود در طول سال، در مناسبت‌های مختلف تقویمی، همواره مردم را تشویق به خرید کتاب می‌کنند. فروشگاه‌های اینترنتی کتاب به لحاظ تعدد کتاب، تنوع ناشر و تخفیف مستمر در طول سال، همواره در دسترس دوست‌داران کتاب هستند، بنابراین مسئله مهم آن است که «نمایشگاه مجازی کتاب» قرار است چه ارزش‌ افزوده‌ای داشته باشد که از یک کتابخانه یا کتابفروشی اینترنتی تمییز داده شود؟ نمایشگاه مجازی کتاب قرار است چه برتری نسبت‌به یک فروشگاه اینترنتی بزرگ کتاب داشته باشد؟ تفاوت نمایشگاه مجازی کتاب با‌ هایپرمارکتی که «کتاب» تنها کالای آن است، در چیست؟
 
به هر روی نمایشگاه مجازی کتاب تهران نخستین تجربه خود را کلید زده است و چشم امید بسیاری حالا به تلاش ناشران و دست‌اندرکاران برگزاری این رویداد بزرگ است. مسلما «دیکته نانوشته غلط ندارد»؛ پس باید منتظر ماند و دید از دلِ این تلاش‌ها در چند روز آتی، چه تجربه‌ای نصیب صنعت نشر کتاب در کشور برای دوره‌های آتی و نوایشگاه‌های مجازی احتمالی در آینده می‌شود.