خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)-ساجده سلیمی: تاثیر جوایز بر دیده‌شدن و پرفروش‌شدن آثار ادبی چه شعر و چه داستان، موضوعی است که بارها و بارها درباره آن صحبت شده و این روزها کمتر کسی است که منکر اثرگذاری نام جوایز بر مطرح شدن یک اثر ادبی شود. هرچند در سال‌های اخیر با فراگیرشدن جوایز ادبی و بالارفتن تعداد آنها، شائبه «باندبازی» در فضای ادبیات کشورمان بیش از پیش مطرح شده و بسیاری از نویسندگان و شاعران به انتقاد از روند داوری‌ها و انتخاب برگزیدگان پرداخته‌اند، اما افزایش استقبال از یک اثر با آمدن برچسب یک جایزه ادبی بر جلد کتاب حاکی از آن است که در بین -دست کم- مخاطبان عام، برگزیده‌شدن در جایزه ادبی معیاری برای خرید آن کتاب است.
در سالی که گذشت، فضای فرهنگی و ادبی کشورمان نیز مانند تمام حوزه‌های دیگر درگیر مسائل و مشکلات همه‌گیری ویروس کرونا شد. لغو محافل و گردهمایی‌های نویسندگان و شعرا هرچند درابتدا خیلی جدی گرفته نمی‌شد، اما به مرور زمان و با مشاهده وخامت اوضاع، این قشر نیز که ادامه حیات کاری خود را در گرو شرکت در مراسم و گعده‌های مورد علاقه‌خود می‌داند، عقب‌نشینی کرد و به خانه‌نشینی رضایت داد.
در این میان اما می‌توان اتفاق مهم امسال در میان اهالی ادبیات را روی‌آوردن به فضای مجازی دانست. نویسندگان و شعرا به شکل فزایندی به صفحات اجتماعی پیوستند و این استقبال حتا شامل حال کسانی شد که تا پیشتر از این شبکه‌ها حذر می‌کردند و فعالیت در آنها را به‌گونه‌ای سطحی‌شدن می‌دانستند. به دنبال حضور همه‌جانبه این قشر در فضای مجازی جایزه‌های ادبی و متولیان برگزاری آن نیز به شکل جدی‌تر روند کاری خود را به این فضا منتقل کردند و برای عقب‌نماندن از غافله جریان فرهنگی کشور تمام بخش‌های جایزه ادبی را از داوری گرفته تا برگزاری اختتامیه و نشست‌های خبری را از طریق فضای مجازی دنبال کردند. از آنجایی که آگاهی از کم‌وکیف استفاده از این فضا و دانستن معایب و مزایای آن برای پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های آینده بسیار حائز اهمیت است، با سه‌تن از دبیران سه جایزه مهمی که در این سال، تجربه استفاده از این فضا را دارند (جایزه مهرگان ادب، جایزه جمالزاده و جایزه شاملو) گفت‌وگو کردیم تا بیشتر درباره جزئیات تجربه از این فضا بدانیم.
لزوم آماده‌سازی زیرساخت‌ها برای دسترسی همه افراد جامعه به اینترنت
«علیرضا زرگر» اولین کسی بود که با او صحبت کردیم. زرگر دبیر جایزه «مهرگان ادب»، قدیمی‌ترین جایزه مستقل ادبی است و 22سال است که به صورت مداوم هرساله این جایزه را برگزار می‌کند. زرگر می‌گوید که قبل از این همه‌گیری هم درباره کار در فضای مجازی خیلی کم‌تجربه نبوده‌اند و همین امر به آنها کمک کرده که بتوانند آخرین دوره جایزه که در شرایط کرونا برگزار شد را به شکل مناسبی برگزار کنند و بر استفاده بهتر از این فضا تاکید می‌کند: «برگزاری نشست، نقد و گفت‌وگو در فضای مجازی باید منسجم‌تر، منظم‌تر و با اثربخشی بیشتری پیگیری شود. در دنیا با استفاده از فضای مجازی به راحتی این مشکلات را حل کرده‌اند.» او در ادامه مشکلات استفاده از فضای مجازی را به دو بخش تقسیم می‌کند و توضیح می‌دهد: «در ایران بخشی از آن به عواملی برمی‌گردد که خارج از حیطه اختیار ماست. باید ابتدا زیرساخت‌های مناسبی برای دسترسی به فضای اینترنت برای همه جامعه فراهم شود. این که هنوز بخش‌هایی از فضاهای مجازی‌ما درگیر فیلترینگ باشند یا سرعت اینترنت ناچیز باشد، قطع و وصل شود و نشود در آن فضا وبینارها و جلسات گفت‌وگو‌ها را به خوبی برگزار کرد مشکلی است که دولت حتما باید فکری درباره آن بکند. نظارت‌های سفت و سختی که در این عرصه اعمال می‌شود باید برداشته شود و فیلترینگ‌هایی که امروزه در دنیا محلی از اعراب ندارد از سیستم اینترنتی کشور حذف شود. اما بخش دیگر آن به خود ما که در فضای فرهنگی ایران فعالیت می‌کنیم برمی‌گردد. ما باید آموزش‌های لازم را ببینیم و با ظرفیت‌های این فضا آشنا شویم تا بدانیم چه امکانات گسترده‌ای را به ما می‌دهد. بخصوص که ما کشور پهناوری داریم و اینکه بتوانیم پیام یک کتاب یا اثر هنری را به دورترین نقاط کشور برسانیم نکته بسیار حائز اهمیتی است.»
فضای مجازی مخاطبان جشنواره‌ها را افزایش داد
مراسم اختتامیه جوایز ادبی همواره مهمترین و خبرسازترین بخش این اتفاق بوده است. جایزه مهرگان در سالی که گذشت، برخلاف همه سال‌های گذشته، مراسم اختتامیه خود را به صورت مجازی برگزار کرد. از زرگر درباره تجربه برگزاری این رویداد به این شکل پرسیدیم و اینکه بازخوردهای این اتفاق چه تفاوتی با برگزاری حضوری داشت و جالب اینکه او معتقد است برگزاری به این شکل علی‌رغم مشکلات خود، بازتاب خبری بیشتری داشته است. او می‌گوید: «با تمهیداتی که اندیشیده شده بود و به نسبت همه سال‌های قبل برد خبری این جایزه بیشتر بود. مثلا ما هر سال برای اختتامیه در یک سالن عمومی مراسم را برگزار می‌کردیم و 500تا 600 نفر از اهالی ادبیات در آن شرکت می‌کردند و پوشش رسانه‌ای هم محدود به آنها می‌شد، اما وقتی ما این اتفاق را در فضای مجازی منتشر کردیم و همه داوران و برگزیدگان صحبت کردند و درباره کم‌وکیف داوری‌ها و بیانیه‌های داوری بحث شد استقبال و مشارکت فوق‌العاده بیشتر شد. یعنی تعداد مخاطبانی که توانستند در اندک زمانی به اسامی برگزیدگان، بیانیه هیات داوران و دیدگاه‌های داوری دسترسی پیدا کنند به یکباره تعدادشان افزایش پیدا کرد و در مجموع در فضای مجازی ما موفق بودیم.»
وی در ضمن این نکته را هم اضافه کرد: «مجموعا تجربه ما موفق بود اما اینکه با زیرساخت‌های حاضر کشور آیا می‌توان آن را به بخش‌های دیگرهم تعمیم داد یا خیر موضوعی است باید بیشتر درباره‌اش تامل کرد تا به تدریج آن را پایدار کنیم که اثربخش باشد.»
«مجید قیصری» نویسنده شناخته‌شده کشورمان نیز در سال گذشته تجربه دبیری دو جایزه مهم در عرصه ادبیات را برعهده داشت. یکی جایزه جمالزاده و دیگری جایزه خاتم. هردوی این جوایز هم مجبور شدند از فضای مجازی برای ادامه کار خود استفاده کنند. صحبت با قیصری از این منظر اهمیت داشت که او خود سال‌ها تجربه نویسندگی و حضور در جشنواره‌ها را به عنوان نویسنده داشته و اکنون در مقام دبیر برگزاری جایزه، نکات جالب توجهی را مطرح کرد. قیصری تجربه استفاده از فضای مجازی را همزمان دارای معایب و مزایایی می‌داند و می‌گوید: «این کار یکسری محاسن و یکسری معایب داشت. اول اینکه مهمترین عامل رونق مراسم اهدای جوایز، حضور مهمانانش است. حضور کسانی که جایزه را برده‌اند و آن تشویق‌های حضوری و اضطرابی که قبل از آن دارند چیزهایی نیست که بتوان در فضای مجازی تجربه کرد. بخصوص آدم‌هایی که قرار است برای اولین بار جایزه بگیرند لذت رفتن روی سن و گرفتن جایزه را از دست می‌دهندو این مشکل کمی نبود.
از طرفی خیلی از هزینه‌های آن مراسم حذف شد و اگر این روند ادامه داشته باشد برگزارکنندگان می‌توانند بودجه‌ای را که برای دعوت مدعوان و ابزار و ادوات مراسم هزینه می‌شد، صرف جشنواره و جایزه‌ها کنند و رقم یا تعداد جوایز را بالا ببرند.»
داوران جوایز و تجربه شیوه داوری آنلاین
اما علاوه بر مراسم اختتامیه، بخش مهم دیگر در برگزاری جوایز پروسه داوری آثار است. در جوایز ادبی معمولا دو مرحله داوری در نظر گرفته می‌شود، در مرحله اول که اصطلاحا به آن غربالگری گفته می‌شود، کلیه آثار از فیلتر داوران مرحله اول عبور می‌کنند و چند اثر باقی مانده به رای و قضاوت داوران اصلی گذاشته می‌شوند. در تمام این مدت نیز داوران با گذاشتن جلسات متعدد به بحث پیرامون آثار رسیده می‌پردازند و دلایل خود برای قبول یا رد اثری را با داوران دیگر و هیات اجرایی درمیان می‌گذارند. اما همانطور که می‌دانیم با فراگیری کرونا، برگزاری این جلسات هم عملا غیر ممکن شد و جوایز مجبور شدند در این روند هم تغییراتی ایجاد کنند. مجید قیصری که همزمان داور جایزه ادبی کیش هم هست درباره ابتکار این جایزه در ایجاد سیستمی برای ثبت نظر داوران می‌گوید: «جایزه‌ای در کیش در حال برگزاری است که سیستم داوری در آن کاملا کامپیوتری است، یعنی شما داستان را می‌خوانی و رتبه را ثبت می‌کنی و خود سیستم رتبه ها را جمع می‌زند و هر داستان بر اساس رتبه‌ای که آورده جایزه می‌گیرد.»
او درباره تجربه برگزاری جایزه جمالزاده هم که دبیری آن را برعهده داشت، اینگونه توضیح می‌دهد: «در جمالزاده هم تقریبا همین کار را کردیم. مراسمی که در اکثر جایزه‌ها داشتیم و به آن «مراسم اقناعی» می‌گفتیم از پروسه داوری حذف شد. جلسه‌ای که در آن دور هم جمع می‌شدیم و درباره داستان‌ها حرف می‌زدیم و از رای خود دفاع و داوران دیگر را قانع می‌کردیم که مثلا اثری که انتخاب کرده‌ایم چرا خوب است. در آن جلسه درباره بعضی داستان‌ها که دیده نشده بودند صحبت می‌شد و سرنوشت داستان‌ها تغییر می‌کرد و رتبه‌های جوایز تغییر می‌کرد. اما در این شرایط چون جلسه‌ای برگزار نشد جمع‌بندی بر اساس همان رای اولیه بود.»
داوری جوایز ادبی، انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و کاهش حواشی
او اینگونه داوری را یک تجربه جدید می‌داند که تا حدودی شبیه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکاست: « با این شرایط شاید بتوان تعداد داورها را بیشتر کرد. به نظرم این نوع داوری تا حدودی شبیه رای‌های الکترال در انتخابات ریاست جمهوری آمریکاست. در مرحله اول یکسری داستان بالا آمده‌اند و در مرحله دوم رای‌گیری نهایی از طریق رتبه‌دهی انتخاب می‌شود.»
یکی از اتفاقات پرسروصدا پس از برگزاری جوایز و اعلام برگزیده‌ها معمولا حاشیه‌هایی است که از سوی کسانی ایجاد می‌شود که آثارشان تقدیر و برگزیده نشده است. قیصری معتقد است اینگونه داوری‌ها باعث شده حاشیه‌های جوایز هم به شدت کاهش پیدا کند. او می‌گوید: «هم در جایزه خاتم و هم جمالزاده چیزی ندیدم. به نظر می‌رسد بیشتر حاشیه‌ها از همان جلسات اقناعی سرچشمه می‌گرفت. انگار مخاطبان هم ازین نوع داوری بیشتر راضی هستند و بر این باورند عدالت بیشتر رعایت می‌شود. از آن جلسات صحبت‌هایی و بحث هایی درز پیدا می‌کرد مثلا به نویسنده‌ای گفته می‌شد داستان تو خوب بود فلان داور اجازه نداد بالا بیاید و از این حرف‌ها... همین بحث‌ها و پچ‌پچه‌هاست که بیشتر حاشیه درست می‌کند اما از مزایای برگزاری مجازی داوری هم یکی این بود که این حاشیه‌ها به وجود نیامد.»
جایزه مهرگان ادب اما با نوعی دیگر از چالش دست‌وپنجه نرم کرد. مشکلاتی که مربوط به ارسال و دریافت کتاب‌ها در شرایط کرونایی از سوی دبیرخانه این جایزه بود. علیرضا زرگر می‌گوید: «تعداد زیادی کتاب از نقاط مختلف ایران به دبیرخانه و صندوق پستی جایزه می‌رسد. اینها مثل تمام کالاهای دیگر احتمالا آلوده به ویروس هستند پس باید مدتی در قرنطینه باشند و به سرعت باید از مراکز پستی تخلیه شوند. قبلا ما این امکان را داشتیم که کتاب‌ها را ماهی یکبار تخلیه می‌کردیم اما حالا بنا بر خواسته و دستورالعمل پست باید هرچه سریعتر تخلیه شوند. در بخش داوری‌ها هم مشکل داریم. دبیرخانه باید کتاب‌ها را بگیرد و برای داوران ما در گوشه‌گوشه کشورمان ارسال کند، داوران هم باز کتاب‌ها را در قرنطینه بگذارند و بعد استفاده کنند. بنابراین در رسیدن کتاب‌ها به داوران روند کار ما کند شده است. اما از سویی به سبب این قرنطینه و دورکاری فراغتی حاصل شده که داوران ما هم کتاب‌ها را با دقت نظر بیشتری بخوانند و نظر دهند.»
«سولماز سپهری» دبیر جایزه شعر شاملو، نفر آخری بود که با او درباره مشکلات برگزاری جایزه در شرایط کرونا صحبت کردیم تا یک نماینده هم از میان جوایز شعر داشته باشیم. سپهری می‌گوید این شرایط روند کار را بسیار سخت و زمانبر کرده است: «فراخوان ارسال کتاب و شرکت در جایزه را مانند هر دوره، یکم اردیبهشت ماه اعلام و تا اواسط مرداد ماه تمدید کردیم. اما امسال به علت تعطیلی‌ها و تعلیق‌های کاری پیاپی در آغاز سال، کتاب‌ها بسیار دیرتر از همیشه به دست ما رسید، اغلب کتاب‌ها در سه هفته آخر مهلت شرکت در جایزه ارسال شده بود و ناگزیر ارسال آن برای داورها هم با تأخیر همراه بود. برای آن که داورهای محترم این دوره فرصت کافی برای مطالعه و بررسی دقیق مجموعه‌ها داشته باشند ناچار شدیم جلسه داوری مرحله اول را با چند هفته تأخیر برگزار کنیم و نتایج مرحله نخست هم بیست روز دیرتر از تقویم کاری جایزه اعلام شد.»
در جایزه شاملو اما جلسات داوری برگزار شده است. سپهری توضیح می‌هد از آن جایی که بنا بر اصول کاری این جایزه، فرایند انتخاب مجموعه‌های مرحله اول حتماً باید با اجماع نظر هر سه داور صورت گیرد، ناگزیر بوده‌اند که به رغم مشکلات موجود و خطرات ناشی از وضعیت، جلسه داوری مرحله نخست را به صورت حضوری برگزار کنند اما سعی کرده‌اند در طول جلسه پروتکل‌های بهداشتی همچون رعایت فاصله مناسب، جریان داشتن هوا در محیط، ضدعفونی کردن اشیا و وسایل و استفاده از ماسک، مراعات شود.
اما در ادامه برگزاری اختتامیه و نشست خبری این جایزه به صورت آنلاین و مجازی برگزار خواهد شد. سپهری در این باره اینطور توضیح می‌دهد: «در این دوره برای حفظ سلامت مخاطب‌های گرامی جایزه ناچاریم مراسم را به صورت مجازی برگزار کنیم. به طبع مراسم مجازی لطف مراسم حضوری را ندارد، لطفی که نفس عمل تشریفات لازم برای حضور در جایی و اهمیت قائل شدن برای انجام امری به همراه دارد و از خود همان «عزم گرد هم آمدن به رغم تمام مشکلات روزمره»، یعنی وقت گذاشتن، برنامه‌ریزی‌کردن و کنار گذاشتن اشتغالات دیگر به قصد حضور در مکانی خاص به نیتی خاص مایه می‌گیرد. اما احتمالاً مراسم مجازی به خاطر ویژگی دسترس‌پذیری آسانش که فارغ از قید و بند زمان و مکان‌ست، پتانسیل‌هایی برای نوعی بیشتر دیده شدن خواهد داشت که حضور مخاطب‌ها را از قیود تشریفات، تنگناهای زمانی و سرآسیمگی سبک زندگی در شهرهای شلوغ می‌رهاند.»
به هر روی باید به این امر توجه کنیم که مشکل فراگیری کرونا امروزه مهمترین مساله در سرتاسر دنیاست و در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا با ادامه این روند، دست اندرکاران به فکر پیداکردن راه‌های جدید افتاده‌اند و هرکس در نوع خود دست به ابتکار عمل‌هایی زده است. راه‌هایی که همه آنها به نحوی به استفاده از فضای وب و مجازی ختم ختم می‌شوند. علیرضا زرگر که در مجموع بر استفاده از فضای مجازی و مزایای آن تاکید دارد می‌گوید الان جوایزی چون گنکور و بوکر نیز در این اندیشه هستند که چطور در این شرایط و با استفاده از امکانات فضای مجازی، مراسم خود را به نحو احسن برگزار کنند. وی توضیح می‌دهد: « همین روزها خبری آمده که جایزه گنکور فرانسه به دلیل شرایط کرونا به تعویق افتاده است و دولت در این فکر است با توجه به اعتبار این جایزه چطور آن را برگزار کند که در خور آن باشد. یا در جایزه بوکر که یکی از جوایز معتبر است برای اینکه توجه بیشتری به آن جلب شود اوباما به دلیل شهرت و محبوبیتش دعوت شده که در فضای مجازی سخنرانی کند. خب این هم از مزایای برگزاری مجازی است که شخصیت‌های مختلف از سرتاسر دنیا می توانند خودشان را به جوایز ادبی برسانند. خود ما هم باید از این فضا استفاده کنیم، می‌توانیم شخصیت‌های ادبی را با فضای مجازی نزد علاقه‌مندان و مخاطبان ادبیات بیاوریم.»
شنبه ۶ دی ۱۳۹۹ - ۱۱:۲۳
نظر شما