خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، فهرست‌نگاری نسخ خطی، پیشینه‌ای طولانی در ایران دارد و در سده گذشته شاهد تهیه فهرست‌های متعددی از سوی فهرست‌نگاران بوده‌ایم. نام مصطفی درایتی برای فهرست‌نگاران یادآور دو فهرستنواره دستنوشت‌های ایران فهرست خلاصه یا نامگویی از نسخه‌های خطی ایران(دنا) و فهرستی جامع از نسخه‌های خطی (فنخا) است.

این فهرست‌نگار سال گذشته کتاب «معجم المخطوطات العراقیه» را منتشر کرد که این کتاب هم‌اکنون به مرحله دوم سی‌وهفتمین دوره جایزه کتاب سال راه یافته است. گفت‌وگویی که در ادامه می‌آید درباره این کتاب و دیدگاه درایتی درباره فهرست‌نگاری است.

 روی نسخه‌های خطی و مخطوطات کشورهای عربی به خصوص عراق تاکنون تحقیقات زیادی صورت گرفته است. «معجم المخطوطات العراقیه» چه تفاوتی با آن آثار دارد؟
در اثر هم‌پوشانی زیادی که میراث عراق با میراث ایران دارد به نظرمی‌رسید که باید به آن توجه خاصی شود. به دلیل حکومت شیعه‌نشین عراق، رفت و آمد علمای ایران به عراق و بالعکس بسیاری از آثار شیعه که در عراق تولید شده به دست ایرانیان بوده است. به دلیل تکمیل کردن میراث ایران و بخش مربوط به عراق لازم بود توجهی به این میراث شود.
دسترسی به آثاری که در عراق منتشر شده بود _ حتی یافتن برخی مطالب _ بسیار مشکل بود. در طول‌ سال‌های قبل بسیاری از میراث عراق، قابل دستیابی پژوهشگران ایرانی بود و لازم بود که اثری با این محتوا منتشر شود. کار «فنخا» که به پایان رسید، احساس کردم در این حوزه به منابع و ماخذی بیشتری نیاز است. بعد از چندین سال گفت‌وگو و تفحص در نتیجه «معجم المخطوطات العراقیه» منتشر شد. مجموعه اطلاعاتی که در این کتاب معرفی شد حدود 75 هزار نسخه است که 5 هزار نسخه فارسی و باقی آن عربی و زبان‌های دیگر است. کاری که در ایران به عنوان «دنا» و «فنخا» آغاز شد، استاندارد درستی در حوزه میراث مکتوب بود و تلاش کردیم مجموعه مخطوطات عراق را هم معرفی کنیم که آن کار هم به زبان عربی تهیه شده بود و امیدواریم بتواند مورد توجه کارشناسان قرار گیرد. امیدواریم در آینده در ایران بتوانیم استانداردی برای نشر میراث مکتوب داشته باشیم.

مخطوطات را بیشتر از چه مراکزی معرفی کردید؟
اطلاعات کتاب بیشتر از فهارسی بود که در عراق در شصت سال اخیر منتشر شده بود. هدف در کاری که انجام شد این بود که امکان آدرس‌دهی و رفرنس (ارجاع) درست وجود داشته باشد. برخی اطلاعات آثار دیگر در این زمینه ناقص بود که امکان تکمیل آن از طریق این کتاب امکان‌پذیر شد. به صورت معمول اگر دقت کرده باشید در «معجم‌ المخطوطات العراقیه» یک آدرس‌دهی به صورت مشخص دیده می‌شود و مجلات‌، فهرست و یا سیاق که در آن آمده قابل دسترسی است. در این کتاب دقت شده که هیچ مطلبی بدون ماخذ نقل نشود. کاری که صورت گرفته این بوده که با استفاده از اطلاعات دیگر این کتاب تکمیل شود.

از نسخه‌های خطی فارسی در این اثر گفتید. این کتاب از این نظر چه تفاوتی با فهرست‌نویسی‌هایی دارد که در این محدوده جغرافیایی قبلا تدوین شده بودند؟
تلاشی جدی برای شناسایی نسخه‌های خطی فارسی در این کتاب شده است. مجموعه ماخذی که در اختیار ما قرار گرفت حدودا 5000 نسخه خطی فارسی بود که در این مجموعه مورد بررسی قرار گرفت. بخشی از فهارس در عراق منتشر شده بود و با استفاده از اطلاعات آن‌ها تلاش کردیم این اطلاعات ناقص را تکمیل کنیم. قاطعانه می‌گویم هیچ اطلاعات در این مجموعه از کتاب‌های دیگر وجود ندارد، مگر اینکه اسم کتاب و یا اسم مولف آن در این اثر تکمیل شده است. تقریبا همه اطلاعات تکمیلی استفاده شده و اگر به فهارس دقت کنید و آنچه در «معجم المخطوطات العراقیه» آمده تفاوت‌های عمده‌ای میان این اثر و آثار قبل از آن مشاهده می‌شود. برخی اطلاعات این مجموعه در نسخه‌ها وجود داشت و این امکان را برای ما فراهم می‌کرد اطلاعاتی را که ناقص بود را کامل‌تر کنیم.

نسخه‌شناسی‌های موجود در فهرست‌نویسی مخطوطات عراقی بیشتر در شهرهای نجف و کربلا صورت گرفته است، ولی شما در کتابتان در شهرهای دیگری موصل و سلیمانیه هم نسخه‌ها را شناسایی کرده‌اید. وضعیت‌ها نسخه‌های خطی در شهرهای عراق چگونه است؟
تلاش کردیم از هر نسخه‌ای در عراق به غیر از نجف و کربلا، اطلاعات به دست آمده را بررسی کنیم. این انحصار تنها محدود به کربلا نیست و بزرگترین مرکزی که مخطوطات عراق در آن نگهداری می‌شود، بغداد است. این شهر بیشترین حجم نسخه‌ها را دارد و بعد از آن در سلیمانیه. در این کتاب سعی کرده‌ایم حتی در شهرهای دور که فهارس منتشر شده استفاده شود و آنچه که در کل عراق می‌توانستیم اطلاعاتی به دست بیاوریم در این فهرست آورده‌ایم.

با تجربه‌ای که شما از تالیف کتاب‌های فهرستواره «دنا» و «فنخا» دارید، وضعیت فهرست‌نویسی را چگونه می‌بینید. موسساتی مانند کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی و کتابخانه مرعشی در سال‌های اخیر در زمینه این فهارس کارهای زیادی کرده‌اند. اما جای این پرسش است آیا از لحاظ کیفی هم در این باره پیشرفت‌هایی داشته‌ایم؟
مشکل عمده ما در فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، عدم تبعیت فهرست‌نویسان از سبکی و سیاق استاندارد است. ما در صد سال اخیر، 150 فهرست‌نگار را در ایران داریم و 150 نوع سلیقه معمولا در تنظیم نسخه‌ها می‌بینیم. البته کارهایی که در یکی دو دهه اخیر انجام شده اندکی با هم نزدیک است و بعضا برخی فهرست‌نویسان بر سبک خود بدون مبنای خاص عمل می‌کنند و خیلی اصرار دارند آنچه مد نظر خودشان است را اعمال کنند. در این چند سال اخیر آنچه در مجموعه فهرست‌نگاری ایران می‌بینیم نسبت به دیگر کشورهای اسلامی از رشد قابل قبول برخوردار است، ولی مشکل اینجاست که در فهرست‌های ما زیاده‌نویسی و کم‌نویسی زیاد است. طبیعتا فهرست‌نگار اطلاعات اضافی را نباید منتقل کند و اگر این اطلاعات، اطلاعاتی تکراری است باید به حداقل بسنده کند. هنوز مشکل ما این است اصول و سبکی مشخص در فهرست‌نگاری نداریم. در «فنخا» و «دنا» سعی کرده‌ایم اصول فهرست‌نویسی را رعایت کنیم و این اصول مورد توجه فهرست‌نویسان قرار گیرد تا فهرست‌نویسی از پراکندگی کاری خارج شود.
 
این مشکل که روش استانداردی برای فهرست‌نویسی وجود ندارد سال‌های سال است که دیده می‌شود. چرا این مشکل به دست افراد صاحب نظر و نهادهای مسئول این موضوع حل نمی‌شود؟
من تصورم همیشه این است وقتی یک استانداردی را تعریف می‌کنیم دو راه بیشتر نداریم؛ با نگرش‌های متعدد سعی می‌کنیم همدیگر رو قانع کنیم که این کار با تعصبی که برخی از فهرست‌نگاران به کار خود دارند خیلی استقبال نمی‌شود و راه دوم این است اصول و استانداردها را به خوبی بشناسیم و سعی کنیم در اطلاعات انبوه اثر تولید کنیم و به مرور همه قانع شوند که این چارچوب‌ها را رعایت کنند. 700 فهرست در این صد سال منتشر شده است که بخش زیادی غیر قابل استفاده و بخشی غیر قابل دستیابی است. این فهرست‌نویسان می‌توانند خیلی از اطلاعات را منتشر نکنند. برای من بسیار مهم بود که فنخا استاندارد لازم را داشته باشد و همه قواعد در آن فراهم شود تا ما بتوانیم سبک و سیاق دوستان فهرست‌نگار را هم تغییر دهیم.

کتاب «معجم‌المخطوطات العراقیه» چند سال زمان برد و چه مشکلاتی در تدوین آن داشتید؟
با تمام اطلاعاتی که در اختیار داشتم 15 سال زمان صرف نگارش این کتاب شد. یک پایه قاعده‌مند در اختیار من بود و مشکلات و احتمالات مسیر کار را می‌شناختم. این کار ما را در تنظیم اطلاعات مربوط به «معجم‌ المخطوطات العراقیه» آسان‌تر کرد.

در حال حاضر چه اثری در دست تالیف دارید؟
اثری که هم‌اکنون در حال پژوهش آن هستم یک کار درازمدت درباره میراث فارسی جهان است. این کتاب با مشارکت کتابخانه ملی انجام شده است. مرحوم احمد منزوی «فهرست‌ نسخه‌های خطی پاکستان» را تهیه کرده بود و ما میراث فارسی هند را در دست داریم که بتوانیم نقش شبه قاره در گسترش میراث فارسی را داشته باشیم. در این اثر میراث فارسی شبه قاره، ترکیه و ماورالنهر را اولویت دادیم تا بعضی آثار مفقود را به دست بیاوریم. این مناطق نقش زیادی در گسترش زبان فارسی داشته‌اند و در نهایت به میراث فارسی جهان که قابل دسترسی باشد خواهیم پرداخت.